Ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης είναι μια σημαντική ασκητική και πνευματική μορφή του ορθόδοξου μοναχισμού, "Καθηγητής της Ερήμου", μέλος της χορείας "των ασκητικών Πατέρων της Ανατολικής Εκκλησίας", αναδιοργανωτής της Αθωνικής μοναστικής πολιτείας (Άγιο Όρος) και ιδρυτής της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας.

Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 930 από γονείς ευσεβείς, οι οποίοι πέθαναν ο μεν πατέρας πριν γεννηθεί, η δε μητέρα λίγο μετά τη γέννηση, αφού πρόλαβε να τον βαπτίσει δίνοντας του το όνομα Αβραάμιος. Το ορφανό το ανάλαβε μία φίλη της μητέρας του, που ήταν μοναχή. Κι αυτή όμως πέθανε, όταν ο Αθανάσιος έγινε επτά ετών. Έτσι ο Αθανάσιος παρέμεινε πεντάρφανος. Το φαινόμενο της ορφάνιας το συναντούμε στη ζωή πολλών και μάλιστα μεγάλων αγίων.

Ο Χρυσόστομος έμεινε ορφανός λίγους μήνες μετά τη γέννηση του από πατέρα.

Ο Μ. Βασίλειος κι αυτός μένει ορφανός σε ηλικία 15 ετών από πατέρα.

Ο Γρηγόριος ο θεολόγος αν και δεν έχασε τους γονείς του, εν τούτοις αντιμετωπίζει κι αυτός την ορφάνια κατά ένα ιδιαίτερο τρόπο. Φύση απαλή, συναισθηματική, στενά δεμένη με τους συγγενείς και τους φίλους, χάνει τον αδελφό του Καισάριο σε ηλικία 38 ετών, το 368, και την αδελφή του Γοργονία σε ηλικία 42 ετών, το 369, δηλαδή ένα χρόνο μετά το θάνατο του αδελφού του. Μετά πέντε χρόνια, το 374, χάνει τον πατέρα του 100 ετών και σε λίγους μήνες την μητέρα του που πλησίαζε κι αυτή τα 100. Και μετά τέσσερα χρόνια, το 378, χάνει τον φίλο του τον μέγα Βασίλειο.

Ο Θεός όμως κανένα δεν χάνει και το πνευματικό κενό πάντοτε το αναπληρώνει. Έτσι ανέλαβε την κηδεμονία του ένας συγγενής του, στρατηγός, ο οποίος του παρείχε όλα τα απαραίτητα αλλά και τη μόρφωσή του. Έχοντας κλίση στα γράμματα αλλά εμφανίζοντας και πρόοδο εντυπωσιακή, δέχτηκε να γίνει δάσκαλος στην Κωνσταντινούπολη, αρχίζοντας σταδιακά να αποκτά φήμη για τη σοφία αλλά και την αγιότητα του βίου του.

Καθώς μεγάλωνε άρχισε ν’ αποκαλύπτεται η μοναχική του κλίση. Ήταν φανερό ότι αν και είχε όλα τα μέσα που θα του προσέφεραν μια άνετη ζωή εν τούτοις όμως ο Αθανάσιος προτιμούσε την "ασκητική κακοπαθεία" ζώντας σανμοναχός[. Θα είχε σίγουρα στο νου του τον απόστολο Παύλο, ο οποίος αν και μαστιγώθηκε πέντε φορές, σαράντα παρά μία βουρδουλιές· αν και ραβδίσθηκε τρεις φορές· αν και λιθοβολήθηκε μια φορά· αν και ναυάγησε τρεις φορές και πέρασε ένα νυχθήμερο παλεύοντας μέσα στα κύματα· αν και πέρασε τη ζωή του με πείνα, δίψα, κούραση, αγρύπνια, εργασία και πάσης φύσεως κακοπάθεια, εν τούτοις «δουλαγωγούσε και υπωπίαζε το σώμα του», μήπως ενώ κηρύττει σε άλλους για τον ευαγγελικό τρόπο ζωής ο ίδιος καταντήσει αδόκιμος. Γι’ αυτό όλοι οι πατέρες είχαν έρωτα με την ασκητική κακοπάθεια.

Στην Κωνσταντινούπολη γνώρισε τον ονομαστό κοινοβιάρχη Μιχαήλ Μαλεΐνο, που μόναζε σε μονή του όρους Κυμινά της Βιθυνίας και ήταν θείος του στρατηγού και μετέπειτα αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Η γνωριμία αυτή ήταν αποφασιστική για τον Αβραάμιο, που αποφάσισε να ακολουθήσει τον μοναχικό βίο και να μονάσει κοντά στον Μιχαήλ Μαλεΐνο, από τον οποίο έλαβε τη μοναχική κουρά και ονομάστηκε Αθανάσιος.

Κατά το διάστημα αυτό, γνωρίζει και συνδέεται με φιλία με τον Νικηφόρο Φωκά και τον αδελφό του Λέοντα Φωκά, των οποίων αργότερα έγινε ο πνευματικός οδηγός. Τότε, ο Νικηφόρος αποκάλυψε στον Αθανάσιο την επιθυμία του να μονάσει, γεγονός ιδιαίτερης σημασίας για τα μεταγενέστερα γεγονότα.

Αλλά στη ζωή των ανθρώπων ακόμη και των αγίων υπάρχει συνεχώς το ανικανοποίητο. Έτσι κάποια στιγμή, ο Αθανάσιος, επιθυμώντας μια πιο ήσυχη και ασκητική ζωή, παίρνει την ευλογία του γέροντά του Μιχαήλ Μαλεΐνου, και αναχωρεί για το Άγιο Όρος με το όνομα Βαρνάβας, χωρίς να αποκαλύψει σε κανέναν την ταυτότητά του. Εκεί ο Αθανάσιος ζούσε θαυμάζοντας την ασκητικότητα και τις στερήσεις των γερόντων, και προσπαθώντας να τους μιμηθεί.

Στην Κων/πολη όμως υπήρξε αναστάτωση εξαιτίας της αναχώρησης του. Ο Νικηφόρος Φωκάς είχε υποψιαστεί ότι ο πνευματικός του βρισκόταν στον Αθω και τελικά ο αδελφός του Λέοντας τον βρήκε κοντά σε έναν γέροντα ασκητή. Τότε, οι αθωνίτες ανακάλυψαν ότι έμενε κοντά τους ένα σημαντικό πνευματικό πρόσωπο και παρακάλεσαν τον Αθανάσιο να μεσολαβήσει για την ανέγερση ναού. Πράγματι, ο Λέοντας με την παράκληση του Αθανασίου, βοήθησε για την ανέγερση της περίφημης Βασιλικής του Πρωτάτου των Καρυών.

Κατόπιν, ο Αθανάσιος συνόδευσε τον Νικηφόρο Φωκά στη νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Σαρακηνών της Κρήτης (961) και συμφώνησε μαζί του για την ανέγερση κοινοβιακής μονής στον Άθω, όπου θα ασκήτευε και ο ίδιος αλλά και ο Νικηφόρος. Για το έργο αυτό που άρχισε το 963, συνάντησε τις αντιδράσεις αθωνιτών ασκητών, οι οποίοι θεωρούσαν ότι ο Αθανάσιος με το μεγαλοπρεπές αυτό έργο εισήγαγε καινοτομίες.

Ενώ το έργο προχωρούσε, ξαφνικά ο Αθανάσιος μαθαίνει ότι ο Νικηφόρος Φωκάς ανέβηκε στον θρόνο της αυτοκρατορίας, και το γεγονός αυτό αντί να τον χαροποιήσει τον λύπησε πολύ. Έστειλε επιτιμητικά γράμματα στον νέο βασιλιά για το γεγονός ότι αθέτησε την υπόσχεση του να μονάσει, άφησε την συνέχιση του έργου στην αδελφότητα που είχε αρχίσει να σχηματίζεται, και αναχώρησε από το Άγιο Όρος. Οι συναισθηματικές απογοητεύσεις που προέρχονται είτε από φίλους, είτε από συγγενείς, είτε από πνευματικούς αδελφούς, είτε μέσα από τον γάμο ή την αφιέρωση δημιουργούν πάντα αθυμία και απογοήτευση και έχουν επιπτώσεις στη συνολική μας πορεία και το έργο μας.

Ο Νικηφόρος, μετανιωμένος και πικραμένος από το γεγονός ότι αθέτησε την υπόσχεσή του και ήταν η αιτία για την αναχώρηση του πνευματικού του πατέρα, τον αναζήτησε. Μετά από τις αμοιβαίες εξηγήσεις που δόθηκαν κατά τη συνάντηση τους στην Κωνσταντινούπολη, και αφού ο Νικηφόρος τον διαβεβαίωσε ότι μετά από κάποιο διάστημα θα τον ακολουθούσε στο Άγιο Όρος, ο Αθανάσιος τον συγχώρεσε και επέστρεψε για να συνεχίσει την αποπεράτωση του έργου.

Το τι σημαίνει κτίτορας μονής και μάλιστα αγιορείτικης και μάλιστα της πρώτης που έγινε στο Άγιον Όρος, μόνο ένας που ασχολήθηκε με ανάλογες εργασίες το ξέρει. Είναι από τα μεγαλύτερα μαρτύρια. Ο αείμνηστος  αρχιμ. Ιωήλ Γιαννακόπουλος, πολυγραφώτατος και βετεράνος του κηρύγματος και της κατηχήσεως, όταν άρχισε να κτίζει το γυναικείο μοναστήρι του στην Καλαμάτα, τόσο απηύδισε και τόσο κουράστηκε από τις σκοτούρες και τις διάφορες στενοχώριες που προέκυπταν συνεχώς, που είχε πει καλύτερα να έγραφα άλλα τόσα βιβλία, παρά να έκτιζα αυτό το μοναστήρι. Όποιος διαβάζει το βίο του αγίου Σάββα του ηγιασμένου, που έχτισε την ομωνυμη μονή στην Παλαιστίνη, παρατηρεί πόσο μαρτύρησε και πόσο κουράστηκε κτίζοντας το μοναστήρι.

Δυστυχώς, μετά τη δολοφονία του Νικηφόρου Φωκά (969), αθωνίτες ασκητές κατήγγειλαν τον Αθανάσιο στον νέο αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή (969-976) ότι με τα κτίσματα που δημιούργησε κατέλυσε "τους αρχαίους τύπους και τα έθιμα". Ο Ιωάννης Τσιμισκής κάλεσε σε απολογία τον Αθανάσιο, αλλά πείστηκε για το επιτελούμενο πνευματικό έργο και επανέλαβε τις δωρεές τού προκατόχου του, ανέθεσε στον ηγούμενο της μονής Στουδίου να συντάξει Τυπικό, το οποίο κυρώθηκε το έτος 972 και είναι γνωστό με την ονομασία "Τράγος", από το δέρμα τράγου πάνω στο οποίο γράφτηκε. Το Τυπικό αυτό φυλάσσεται σήμερα στο αρχείο της Ιεράς Κοινότητας.

Το έργο που είχε αναλάβει ο Αθανάσιος είχε πια τελειώσει. Ο Θεός, φανέρωσε στον όσιο ότι ήταν η ώρα της αναχώρησής του από την εδώ ζωή και του αποκάλυψε και τον τρόπο του θανάτου του. Ο Αθανάσιος, μάζεψε την αδελφότητα, τους κατήχησε, και αφού τους φανέρωσε με αινιγματικό τρόπο τον ερχομό του τέλους, έλαβε τη Θεία Κοινωνία και ανέβηκε με τη συνοδεία έξι μαθητών του στην κόγχη του ιερού του καθολικού Ναού για να επιθεωρήσει τις εργασίες που είχαν γίνει. Το κτίσμα τότε υποχώρησε, και ο άγιος με τους μαθητές του βρέθηκε κάτω από τα ερείπια.

Στον άγιο Αθανάσιο αναγνωρίζεται η δημιουργία του οργανωμένου μοναχισμού στο Άγιο Όρος αλλά και η μεγάλη πνευματική του ακτινοβολία η οποία συντέλεσε στο να γίνει η Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας ο πυρήνας της ίδρυσης των λοιπών μονών του Άθω. Μάλιστα, είναι τόσο ριζωμένη η βεβαιότητα ότι η ύπαρξη του Αγίου Όρους συνδέεται άρρηκτα με τη μεγάλη μορφή του οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη, ώστε θεωρήθηκε απαραίτητο, με τον εορτασμό της χιλιετηρίδας από την ίδρυση της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας το 1963, να συνεορτασθεί και η χιλιετηρίδα από την οργάνωση του Ορθόδοξου μοναχισμού στον Άθω.

Η μνήμη του οσίου εορτάζεται την 5η Ιουλίου.

Απολυτίκιο (Ήχος γ΄. Την ωραιότητα)

Την εν σαρκί ζωήν σου κατεπλάγησαν, Αγγέλων τάγματα,

πως μετά σώματος, προς αοράτους συμπλοκάς, εχώρησας

αοίδιμε, και κατετραυμάτισας, των δαιμόνων τας φάλαγγας.

Όθεν Αθανάσιε, ο Χριστός σε ημείψατο πλουσίαις δωρεαίς.

Διό Πάτερ πρέσβευε, σωθήναι τας ψυχάς ημών.