ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ 1296 -1359


agios_grhgorios_palamas.jpg

 

Α΄. ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ

  Οι πρόγονοι του αγίου Γρηγορίου ήρθαν στην Κων/πολη από τα βάθη της Μ. Ασίας, λόγω των επιδρομών των Τούρκων, οι οποίοι, μετά την μάχη του Μαντζικέρτ το 1071 κατά την οποία οι Βυζαντινοί νικήθηκαν κατά κράτος, είχαν γίνει ασύδοτοι. Έτσι η θεία πρόνοια έφερε την οικογένεια των Παλαμάδων στην Κων/πολη, όπου θα έπαιζε μεγάλο ρόλο στις υποθέσεις της Εκκλησίας μας.

  Ο πατέρας του ονομαζόταν Κων/νος και η μητέρα του Καλλονή. Αργότερα όταν γίνανε μοναχοί πήραν τα ονόματα Κωνστάντιος και Καλή. Ο αυτοκράτωρ του Βυζαντίου, Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος, πήρε τον Κων/νο δάσκαλο στον εγγονό του και τον έκανε φίλο του και συγκλητικό. Η εξέλιξη αυτή του πατέρα του Γρηγορίου φανερώνει τη μόρφωση και το ήθος του αλλά και την ιδιαίτερη προστασία και ευλογία του Θεού προς το πρόσωπό του. Διότι ο Κων/νος υπήρξε όντως «ανήρ επιθυμιών» για τον Θεό. Ήταν ένας άγιος που ζούσε μέσα στο παλάτι και που θα τον ζήλευαν πολλοί ασκητές και μοναχοί για την ζωή του.

  Θα αναφέρουμε μερικά γεγονότα που πιστοποιούν τα όσα παραθέσαμε.

α΄. Ο Κων/νος ήταν άνθρωπος της προσευχής σε τέτοιο βαθμό που προσευχόταν και μέσα στην Σύγκλητο. Κάποτε, ήταν τόσο απορροφημένος από την προσευχή, που δεν άκουσε τον αυτοκράτορα που του μιλούσε. Ο αυτοκράτορας, που ήξερε την ευλάβειά του, δεν τον διέκοψε από την προσευχή. Είχε το Βυζάντιο τις αμαρτίες του σαν ανθρώπινο κράτος που ήταν, αλλά είχε και την ευλάβειά του. Είχε πάθος για την θεολογία και την πνευματική ζωή. Δεχόταν ότι η προσευχή ήταν ανώτερη του έργου της Συγκλήτου. Οι αντινομίες του, που τόσο σκανδαλίζουν τους ιστορικούς, δυστυχώς είναι συνήθη φαινόμενα μετά τη πτώση του ανθρώπου. Στις περισσότερες πτώσεις των βυζαντινών επακολουθούσε η μετάνοια· πολλοί δε των αυτοκρατόρων και των αξιωματούχων τελείωναν τη ζωή τους σαν μοναχοί. Συγκλητικός με κομποσχοίνι λοιπόν ο Κων/νος και μάλιστα κατά την ώρα που συνεδρίαζε η Σύγκλητος.

β΄. Χήρα πήρε μεγάλο ποσό με την επέμβαση του, που της το κατακρατούσε παράνομα ανώτερος υπάλληλος. Τότε, για να τον ευχαριστήσει, του προσέφερε το μισό ποσό. Εκείνος αρνήθηκε να το πάρει λέγοντας της· «πολύ αδικείς τον ευεργέτη σου. Με μικρή δωρεά τον στερείς των μεγάλων δωρεών του Θεού». Πόσο πίστη και αφιλαργυρία είχε!

γ΄. Ο Κων/νος επισκεπτόταν συχνά τα μοναστήρια της πόλεως για να λαμβάνει πνευματική ωφέλεια αυτός και η οικογένειά του. Ο πατριάρχης Κων/πόλεως και βιογράφος τους, Φιλόθεος Κόκκινος, διηγείται το εξής γεγονός. Κάποτε πήρε μια βάρκα να επισκεφθεί μαζί με την οικογένεια του τον πνευματικό Φωκά, σ’ ένα μέρος που βρισκόταν κοντά στην θάλασσα. Ενώ ήταν μέσα στην θάλασσα, ρώτησε αν πήραν τίποτα φαγώσιμο για δώρο. Όταν έλαβε αρνητική απάντηση, προσευχήθηκε για λίγο, και μετά έβαλε το χέρι στην θάλασσα και έπιασε ένα λαυράκι. Παραμυθένια πράγματα ίσως παρατηρήσει κάποιος. Κι όμως στους απλούς, πιστούς, και ταπεινούς ανθρώπους συμβαίνουν πράγματα που ενώ φαίνονται παραμυθένια είναι πέρα για πέρα αληθινά και πραγματικά.

δ΄. Όταν πέθαινε, η γυναίκα του τον παρακάλεσε να πείσει τον αυτοκράτορα ν’ αναλάβει την οικογένεια υπό την προστασία του. Εκείνος την μάλωσε τρυφερά για την απιστία της και είπε ότι τους αφήνει στην προστασία της Παναγίας. Εδώ πρέπει να θυμηθούμε κάτι που έγραψε ο άγιος Χρυσόστομος σε μία χήρα που έκλαιγε συνεχώς, γιατί έχασε τον σύντροφο και προστάτη της τον άνδρα της. Της είπε ο μεγάλος άγιος και μεγάλος δάσκαλο της Εκκλησίας μας. «Έχασες τον άνδρα σου όμως δεν έχασες τον Θεό! Γι’ αυτό μη κλαις».

ε΄. Πριν το θάνατό του ο Κων/νος εκάρη μοναχός με το όνομα Κωνστάντιος όπως προαναφέραμε. Τον ακολούθησε ο Γρηγόριος που παρακίνησε την μητέρα του, τους δύο αδελφούς του, τις δύο αδελφές του, και μερικούς υπηρέτες τους να γίνουν κι αυτοί μοναχοί. Όλη η οικογένεια πατέρας, μητέρα, τρία αγόρια, δύο κορίτσια, υπηρέτες, όλοι γίνανε μοναχοί. Πράγματι η Παναγία, για όποιον έχει νουν Χριστού, τους πήρε υπό την προστασία της.

στ΄. Πάντως ο αυτοκράτωρ μετά τον θάνατο του πατέρα τους και μέχρι να μεγαλώσουν και να σπουδάσουν τους υπεστήριξε. Όταν τους φώναζε στα ανάκτορα, οι αυλικοί φωνάζανε· -Αυτά είναι τα παιδιά του αγίου.

  Καταλαβαίνουμε λοιπόν ποιας αγίας ρίζας καρπός ήταν ο Γρηγόριος και πόσο τον βοήθησε αυτό στην πνευματική ανέλιξή του.

 

Β΄. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

  Όταν πέθανε ο πατέρας του ήταν 7 χρονών. Είχε όμως τον αυτοκράτορα προστάτη και το σπουδαιότερο την ευλογία του Θεού και την προστασία της Παναγίας. Σπουδάζει στο πανεπιστήμιο της Κων/πόλεως με σύμβουλο καθηγητή τον Θεόδωρο Μετοχίτη. Όταν μετά 20 έτη οι εχθροί του τον κατηγορούν ως αμόρφωτο, αναγκάζεται ν’ αναφέρει επεισόδιο από την φοιτητική ζωή του που δείχνει το πόσο μορφωμένος και πόσο ταλαντούχος υπήρξε. Δέκα επτά ετών του ανάθεσαν να μιλήσει για τον Αριστοτέλη ενώπιον του Ανδρονίκου Β΄ και προσώπων επιφανών και μορφωμένων. Ανέπτυξε το θέμα του με τέτοια δεξιοτεχνία και πληρότητα που ο Θεόδωρος Μετοχίτης αναφώνησε με θαυμασμό· «Και ο ίδιος ο Αριστοτέλης εάν ήταν παρών θα τον επαινούσε…».

  Ο Γρηγόριος όμως σ’ αυτήν την ηλικία εγκαταλείπει την θύραθεν σοφία και αρχίζει να μελετά ασκητικά θεολογικά συγγράμματα. Ο Ανδρόνικος ο Β΄ τον ετοίμαζε για ανώτερο αξιωματούχο· ο Γρηγόριος όμως άλλο βασιλιά ετοιμαζόταν να υπηρετήσει. Συνέβη και μ’ αυτόν ότι είχε συμβεί με τον Ιωάννη Δαμασκηνό, τον Μάξιμο τον ομολογητή, τον Μέγα Φώτιο, και τόσους άλλους που ενώ κατείχαν υψηλά αξιώματα ή τους περίμενε λαμπρή κοσμική καριέρα εν τούτοις αυτοί προτίμησαν την πλήρη αφιέρωση στον Θεό.

  Οδηγός του στην εκκλησιαστική του αφιέρωση ήταν ο επίσκοπος Φιλαδελφείας Θεόληπτος. Μονάζει 20 ετών, αφού έπεισε όπως προαναφέραμε και την οικογένεια του να κάνει το ίδιο. Διαμένει σαν μοναχός στο όρος Παπίκιο στα σύνορα Θράκης-Μακεδονίας, στον Άθωνα στα μοναστήρια του Βατοπαιδίου και της Λαύρας. Από κει φεύγει στη Θεσ/νίκη όπου χειροτονείται ιερεύς και μετά μεταβαίνει στη Βέροια στο μοναστήρι του Προδρόμου όπου εφαρμόζει πλήρη μόνωση. Μόνο το Σαββατοκύριακο παρουσιαζόταν να λειτουργηθεί με τους άλλους πατέρες. Λόγω επιδρομών των Σέρβων, αναγκάζεται να ξαναφύγει στο Άγιο Όρος, όπου ασκητεύει στο ησυχαστήριο του αγίου Σάββα. Κάποια στιγμή καθίσταται ηγούμενος στη μονή Εσφιγμένου και μετά ξαναγυρίζει στον άγιο Σάββα. Αργότερα θα μεταβεί και πάλι στη Θεσ/νίκη όπου θα χειροτονηθεί αρχιερέας.

 

* * *


  Την εποχή εκείνη εμφανίζεται ο ελληνικής καταγωγής μοναχός Βαρλαάμ, που καταγόταν από την επαρχία της Καλαβρίας της νοτίου Ιταλίας, από τη πόλη Seminara. Διδάσκει στην Κων/πολη· αποκτά φήμη σοφού· αλλά λόγω δηκτικότητάς του γίνεται μισητός και αναγκάζεται να φύγει και να εγκατασταθεί στη Θεσ/νίκη.

  Ο Γρηγόριος είχε γνωρίσει τον Βαρλαάμ νωρίτερα στις συζητήσεις που γινόταν για την ένωση των εκκλησιών επί Ανδρονίκου Γ΄ (1333-1334). Ο Βαρλαάμ ήταν τότε εκπρόσωπος της Ανατολικής Εκκλησίας στις συζητήσεις με τους παπικούς! Δηλαδή βάλανε το λύκο να φυλάξει τ’ αρνιά! Να το προσέξουμε αυτό· γιατί, και σήμερα πολλές φορές, οι εκπρόσωποι των ορθοδόξων στους διαλόγους με τους ετεροδόξους είναι τυπικά ορθόδοξοι ενώ στη νοοτροπία και τη θεολογική μέθοδο ακολουθούν τους ετεροδόξους. Ο Βαρλαάμ έλεγε ότι η διδασκαλία των Λατίνων περί filioque είναι σχολαστική, διότι ο Θεός είναι ακατάληπτος και συνεπώς δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις κινήσεις της θείας ουσίας. Το περίεργο είναι ότι τα ίδια λόγια λέγει εν ενεργεία επίσκοπος της ελλαδικής Εκκλησίας, ο οποίος ήταν και εκπρόσωπος της Συνόδου στις σχέσεις μας με τους ετεροδόξους! Ο Βαρλαάμ δεν θεολογούσε γραφικά, πατερικά αλλά φιλοσοφικά, διαλεκτικά. Τότε ο Γρηγόριος έγραψε το σύγγραμμά του «Λόγοι αποδεικτικοί περί Αγίου Πνεύματος» όπου αντικρούει τον Βαρλαάμ και διατυπώνει την ορθόδοξη άποψη.

  Ο Βαρλαάμ εξοργίζεται και διαμηνύει ότι θα ταπεινώσει τον Γρηγόριο. Επειδή όμως δεν μπορούσε να υπερισχύσει του Γρηγορίου, τα έβαλε με τους μοναχούς και μάλιστα τους ησυχαστές. Οι ησυχαστές προσπαθούσαν να εφαρμόσουν το «αδιαλείπτως προσεύχεσθε» (Α΄ Θεσ. 5,17) αποφεύγοντας τις περιττές μέριμνες και τους ανώφελους περισπασμούς και ζώντας με συνεχή νήψη και άσκηση. Έτσι αγωνιζόμενοι, προσπαθούσαν με τη χάρη του Θεού ν’ αξιωθούν να δουν το άκτιστο φως, που είδαν οι μαθητές του Χριστού στη Μεταμόρφωση. Το λέμε άκτιστο, διότι δεν έχει σχέση με το κτιστό φως του ηλίου, αλλά απορρέει από την άκτιστη ουσία του Θεού. Την ουσία του Θεού δεν μπορούμε να τη γνωρίσουμε, αλλά γνωρίζουμε τις άκτιστες ενέργειες του Θεού. Ο Θεός είναι αμέθεκτος και μεθεκτός. Αμέθεκτος ως προς την ουσία, μεθεκτός ως προς τις ενέργειες. Έτσι ο άνθρωπος κατορθώνει και έχει κοινωνία με το Θεό.

  Ο Βαρλαάμ είπε στους μοναχούς· πετάξετε τα κομποσχοίνια σας και αφήστε τις συνεχείς προσευχές και την απραξία σας και τον ησυχασμό σας. Αφήστε τις νηστείες, τις αγρυπνίες και τις ασκήσεις. Πάτε να μορφωθείτε, να σπουδάσετε, να μάθετε φιλοσοφία. Γνωρίστε τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα και τους άλλους σοφούς και φιλοσόφους. Γνωρίζουμε το Θεό με τη λογική και τη φιλοσοφία και όχι με τη θεωρία, την προσευχή, την άσκηση. Οι φιλόσοφοι και οι κατά κόσμο σοφοί είναι ανώτεροι από τους προφήτες. Φως άκτιστο δεν υπάρχει· υπάρχει μόνο κτιστό. Ο Θεός δεν κοινωνείται είναι αμέθεκτος.

  Ο Παλαμάς απάντησε στον Βαρλαάμ ότι αυτά που λέγει δεν είναι σωστά.

  Ο Πρόδρομος, ο μεγαλύτερος άνδρας που γεννήθηκε από γυναίκα σύμφωνα με τη μαρτυρία του Χριστού, δεν μορφώθηκε καθόλου. Έφυγε από μικρός στην έρημο και έζησε εκεί με νηστεία, προσευχή και μελέτη της γραφής. Κι όμως αυτός προετοίμασε τον ερχομό του Χριστού και τον βάπτισε και τον αποκάλυψε στους ανθρώπους.

  Οι μαθητές του Χριστού οι πλείστοι ήταν αγράμματοι· κι όμως είναι οι μεγαλύτεροι άγιοι και αυτοί θεμελίωσαν και εξάπλωσαν τον Χριστιανισμό. Τρεις απ’ αυτούς, ο Πέτρος, ο Ιωάννης, και ο Ιάκωβος, αξιώθηκαν να δουν το άκτιστο φως της Μεταμορφώσεως.

  Επίσης ο Χριστός δεν είπε στον πλούσιο νεανίσκο, που επιζητούσε την τελειότητα, πήγαινε και σπούδασε και μάθε φιλοσοφία και λογική. Αλλά, αφού τον ρώτησε αν τηρεί τις εντολές, μετά του είπε· «δώσε την περιουσία σου στους πτωχούς και έλα να με ακολουθήσεις» στην μαρτυρική και επικίνδυνη και περιπετειώδη ζωή του ευαγγελιστού.

  Το ευαγγέλιο βέβαια δεν απαγορεύει την μόρφωση· ούτε την πρόοδο της επιστήμης και του πολιτισμού. Μεγάλοι άγιοι και πατέρες της Εκκλησίας ήταν και μεγάλοι σοφοί και επιστήμονες. Και ο ίδιος ο Παλαμάς ήταν αφάνταστα μορφωμένος και γνώριζε τέλεια τον Αριστοτέλη. Πλην όμως η μόρφωση, η επιστήμη, η φιλοσοφία, η ενασχόληση με την λογοτεχνία και τις τέχνες, όλα αυτά από μόνα τους και ξεκομμένα από την άσκηση, την προσευχή, την βίωση των εντολών του Χριστού, δεν μας προάγουν στην αγιότητα. Αντιθέτως πολλές φορές μας οδηγούν στην οίηση, στην χειραφέτηση από τον Θεό, στην ανθρωποκεντρικότητα, στην ύβρη, στην καταστροφή. Η Ευρώπη, με τους ουμανισμούς, τους διαφωτισμούς, τις αναγεννήσεις, τους εγκυκλοπαιδιστές της, γνώρισε στην πράξη που οδηγεί η αποκομμένη από τον Θεό πρόοδο της επιστήμης, της διανοήσεως, της μορφώσεως. Homo homini lupus est λέγανε οι Λατίνοι και είχαν δίκαιο.

  Λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς· «αν ο Θεός που κηρύττει ο Βαρλαάμ δεν κοινωνείται διά των ακτίστων αυτού ενεργειών, αλλά είναι Θεός απόμακρος και ακοινώνητος, κάπου ψηλά στον ουρανό, θα τον απορρίψουν οι άνθρωποι και θα χρειασθούν άλλο Θεό». Εδώ ο Παλαμάς αποβαίνει καταπληκτικός προφήτης. Προφητεύει το θάνατο του Θεού στη Δύση. Πράγμα που κήρυξε ο Nietzsche (1844-1900), οι ορθολογιστές θεολόγοι των προτεσταντών, και διάφοροι φιλόσοφοι. Πέθανε όμως ο Θεός των φράγκων· παπικών και προτεσταντών. Ο άλλος Θεός που αναζήτησαν οι άνθρωποι στην Δύση ήταν οι άθεες ανθρώπινες ιδεολογίες ή οι ανατολικές θρησκείες που κυριολεκτικά κάνουν θραύση σήμερα.

  Ο Albert Camus (1913-1960), όταν διάβασε το βιβλίο του Vladimir Lossky (1903-1958) «Η μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας», αναφώνησε· «τώρα επί τέλους μπορούμε ν’ αρχίσουμε να μιλάμε για το Θεό». Λέγεται πως αν δεν σκοτωνόταν σε αυτοκινητικό δυστύχημα το 1960 θα μπορούσε τελικά να είναι ένας ορθόδοξος διανοούμενος.

  Αυτό συνέβη τελικά στο Νικολά Ενί, Γάλλο θεατρικό συγγραφέα, (πρβλ. περιοδικό Όσιος Γρηγόριος, 1981, αρ. 6), μαθητή του Jean Paul Sartre (1905-1980). Όταν ήρθε στο Άγιον Όρος και γνώρισε τον πνευματικό πλούτο της ορθοδοξίας, από άθεος βαπτίσθηκε και έγινε ορθόδοξος χριστιανός.

  Αυτή είναι περιληπτικά η θεολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, αρχιεπισκόπου Θεσ/νίκης, που αποκαλύπτει τις τεράστιες διαφορές που υπάρχουν μεταξύ ορθοδοξίας και παπισμού. Ο παπισμός, εκτός των άλλων δογματικών του ολισθημάτων, περιορίζει την ενέργεια του Θεού μόνο στα υλικά δεδομένα. Επίσης δεν επιζητεί την βιωματική εμπειρία του Θεού, αλλά προσπαθεί να τον κατανοήσει με τη λογική και τη φιλοσοφία. Ας έχουμε υπ’ όψη μας τα ανωτέρω και ας φροντίζουμε να γνωρίσουμε τον πλούτο της Ορθοδοξίας μας.

ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΑΠ. ΒΑΔΡΑΧΑΝΗΣ
ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ

Κορυφή