ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΦΑΥΛΟΤΗΤΕΣ
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Μ. ΦΩΤΙΟΥ «Ο ΗΓΕΜΩΝ»

  Στη θλιβερή συγκυρία των τελευταίων ημερών, με τα σκάνδαλα των πάσης μορφής εξουσιαζόντων (πολιτικών, θρησκευτικών, δικαστικών), όπου δοκιμάζεται σκληρά η αξιοπιστία όλων όσων ηγεμονεύουν τον τόπο τούτο, η έκδοση του έργου του Μ. Φωτίου, «Ο Ηγεμών» αποκτά εξαίφνης ένα εντελώς ιδιαίτερο βάρος, όχι μόνο ηθικό, αλλά πρώτιστα πολιτικό… Σε μια εποχή που περισσεύουν οι φαυλότητες, οι κάθε είδους ευτέλειες και καταχρήσεις, με ευθύνη κυρίως των ηγεμόνων πάσης φύσεως εξουσίας, ο Φώτιος, εξέχων, σοφός ιεράρχης, με οξύτατη κριτική ματιά, που αντλεί εν πολλοίς από την κλασική φιλολογία και πολιτειολογία, με το έργο αυτό –επιστολή σταλμένη το Μάιο του 861 στον άρχοντα της Βουλγαρίας Μιχαήλ, για να τον νουθετήσει- έρχεται να μας θυμίσει και να μας υποψιάσει για τη βαθύτερη ουσία της εξουσίας. Ναι μεν μας βεβαιώνει ο Φώτιος, ότι η εξουσία μπορεί να είναι «υπό του Θεού τεταγμένη», κατά τον Παύλειο λόγο, αλλά όταν λειτουργεί ως διακονία προς τον άνθρωπο και όχι ως μέγγενη, κατεξουσιασμός των υπηκόων. Πρέπει να πούμε εδώ, ότι το έργο του Φωτίου αρδεύεται από την ανεξάντλητη πολιτική «προίκα» των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, φιλτραρισμένη βέβαια από τους ποταμούς της σοφίας, της πνευματικότητας της Βυζαντινής Αναγέννησης του ενάτου αιώνα, όπου δεσπόζει το δικό του επιβλητικό ηθικό και πνευματικό ανάστημα.

  Του Πατριάρχη Φωτίου (820-891) είναι γνωστή η προαναφερθείσα επιστολή ήδη από το 1864, όταν ο Ιωάννης Βαλέτας την εξέδωσε στο Λονδίνο. Αποσπάσματα αυτής της επιστολής υπάρχουν στα «Βυζαντινά κείμενα» σε επιμέλεια Διον. Ζακυνθινού. Όλα τα σημαντικά ζητήματα της εποχής, πολιτικά, κοινωνικά, ηθικά, απασχολούν τον Πατριάρχη Φώτιο στην Επιστολή αυτή. Αναφέρεται, λ.χ. στο κράτος πρόνοιας –που σήμερα σταδιακά και ενορχηστρωμένα κατεδαφίζουν κάποιοι εξημμένοι, νεοφιλελεύθερης κοπής, νόες- και στην καίρια σημασία του για την ευδαιμονία των πολιτών. Επίσης, κάνει λόγο για το θέμα της συναίνεσης των πολιτών και τη συμβολή τους στην εύρυθμη, διαφανή και ηθική λειτουργία της Πολιτείας, όπως και στο θέμα των σχέσεων των αρχόντων και των πολιτών. (Και γαρ πολλής τω άρχοντι δε καλοκαγαθίας, της τε άλλης, και της εν ήθεσιν ευκοσμίας. Δι’ ό και φασίν αρχή άνδρα δείκνυσι, και ότι ώσπερ ο χρυσός εν ταις λιθίναις ακόναις δοκιμάζεται, ούτως ο ανθρώπινος νους εν ταις αρχικαίς εργασίαις και ταις αρχομένων διανοίαις εξετάζεται βλ. σ. 24 της εν λόγω έκδοσης).

  Έχουν ιδιαίτερη αξία, με αφορμή και τις φαυλότητες τω ημερών μας από πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγεμόνες, οι συστάσεις του Φωτίου προς τους άρχοντες για  τη σύνεση, τη σωφροσύνη, τον υπογραμμόν που πρέπει να επιδεικνύουν εν παντί και προς όλους.

  (Ο των αρχόντων τρόπος νόμος γίνεται τοις υπό χείρα και εί τι ούν το πλήθος εξαμαρτάνει, εις του άρχοντος την αιτίαν αναπέμπει).

  Αυτονόητα θεωρεί ότι στον εκμαυλισμό των αρχόντων και συνακόλουθα του λαού, συμβάλλει τα μέγιστα ο εκμαυλισμός και η διάβρωση του «περιβάλλοντος» του ηγεμόνος. Γράφει· Οι περί τον άρχοντα φαύλοι και του εκείνου συνδιαβάλλουσι τρόπον. Ο Φώτιος γνωρίζοντας σε βάθος την οντολογία του ανθρωπίνου προσώπου, αμφιβάλλοντας ότι η γνώση και καθυπόταξη των παθών του εαυτού μας, είναι η πρώτη και μέγιστη αρχή, ιδιαίτερα του ηγεμόνος εις το «άρχειν». Θεωρεί ότι «όταν τις άρχει εαυτού, τότε νομιζέτω και των υπηκόων άρχειν αληθώς». Αλλού συμβουλεύει τον Βούλγαρο Βόρη (και κατ’ επέκταση όλους τους ηγεμόνες που διαρκώς βρίσκονται μπροστά στο δαιμονικό πειρασμό κατάχρησης  της εξουσίας) να άρχει όχι με  τρόπο τυραννικό, αλλά με την εύνοια των αρχομένων. ( Άρχε τοίνυν των υπηκόων, μη πεποιθώς τυραννίδι, αλλά την των αρχομένων ευνοία).

  Πόσο πολύ καλά ήξερε ο σοφός λόγιος την ανάγκη συναίνεσης αλλά και τον διαρκή κίνδυνο «από τα μέσα». Εδώ, δηλαδή, κάποιοι ηγεμόνες –όπως διδάσκει αλάνθαστα η πείρα της Ιστορίας- νίκησαν τους εχθρούς, καταστράφηκαν όμως από τους δικούς τους, εξαιτίας της ασύνορης κακότητάς τους…Γράφει σχετικά· Πολλοί γάρ πολεμίων κρατήσαντες, υπό των οικείων δι’ ωμότητα εφθάρησαν…

  Και επειδή σήμερα πολλοί ηγεμόνες παίρνουν αποφάσεις όχι στο φως της ημέρας, αλλά κυρίως και ενίοτε….μεταμεσονυκτίως, χωρίς τη γνώμη των υπηκόων τους, ενώ σπαραξικάρδια τάζουν και βεβαιώνουν ότι…ο ζήλος του οίκου των υπηκόων τους «κατέφαγε», δηλαδή αναλώνονται στη διακονία των πολιτών ο Φώτιος τους συμβουλεύει «θηρεύειν υπηκόων τας γνώμας και ούτω κοινωνοίς χρήσθαι φιλίας και αρχής και βουλευμάτων». Εστιάζει συνηθέστατα ο Φώτιος στην ανάγκη της φρόνησης στο διοικείν, γιατί γνωρίζει ότι τούτη η αρετή, που την εκθειάζει και ο Αριστοτέλης (Η δε φρόνησις άρχοντος ίδιος αρετή μόνη) είναι η βασικότερη και βασιλικότερη των αρετών, γι’ αυτό πρέπει να είναι διαρκής μέριμνα του ηγεμόνος. Χωρίς αυτή χάνει το μέτρο, στερείται την ισορροπία, εκτρέπεται εύκολα στην αδικία, διολισθαίνει στον εγωκεντρισμό, αποτυγχάνει επομένως οικτρά στην ενάσκηση του έργου του. Γράφει· Δι’ ό φρόνησιν ασκείν προσήκει δια βίου..

  Ένας σώφρων και δίκαιος ηγεμόνας δεν κωφεύει στις κραυγές των αδικουμένων που πένονται, στερούνται και αυτού του επιούσιου, σπρωγμένοι στο κοινωνικό περιθώριο. Έχει προς αυτούς πάντα τα αυτιά του ανοιχτά, ενώ τα έχει κλειστά σε όσους ανάλγητα συστήνουν τις ηγεμονίες των καρτέλ και απαιτούν την όχι χωρίς ανταμοιβή στήριξη της εξουσίας. Ένας δίκαιος ηγεμόνας κήδεται, προ παντός, της στοιχειώδους αξιοπρέπειας όσων στοιβάζονται ανελέητα στις στρατιές των ανέργων, των ανασφάλιστων ημιαπασχολουμένων, όσων αλέθονται στις φοβερές μυλόπετρες των πάσης μορφής νεότροπων σχέσεων εργασίας, που εφευρίσκει η αστείρευτη απληστία…της σύναξης των πονηρευομένων, για να μας γυρίσουν στον εργασιακό μεσαίωνα, στην συντριβή του ανθρωπίνου προσώπου, στη μετανεωτερική βαρβαρότητα….Γράφει ο ιερός Φώτιος σχετικά· «Έχε τα ώτα τοις μεν αδικουμένοις ηνεωγμένα, προς δε τας αδικούντων επαγωγάς και πιθανολογίας αποκεκλεισμένα..»

  Χρήσιμη και κατατοπιστική η εισαγωγή, αλλά και εύστοχα τα σχόλια του μεταφραστή Ιωάννη Πλεξίδα. Ο πρόλογος του Χρήστου Γιανναρά, όπως και η προεισαγωγή του Μάριου Πλωρίτη, φωτίζουν με την ευστοχία τους, την οξύτατη ματιά τους, λεπτές εκφάνσεις αυτής της σοφής επιστολικής πραγματείας. Όντως το έργο αυτό του Μ. Φωτίου είναι, θα έλεγε κανείς, ένα «ορυχείο» πνευματικού χρυσού μεγάλης εκφραστικής δύναμης, στο οποίο βαθιά νοήματα της ηθικής, της φιλοσοφίας και της πολιτικής βρίσκουν την εντελή και ακριβή διατύπωσή τους. Μέσα εκεί, οι πάσης μορφής ηγεμόνες και ηγεμονίσκοι, σατράπες και σατραπίσκοι, άρχοντες και διοικούντες, ιθύνοντες και τιμαριούχοι, καλό θα ήταν να κατέφευγαν, έστω για λίγο, στα ανεξάντλητα κοιτάσματά του, αφού ο λόγος του έχει μια διαρκή και αγέραστη σοφία και επικαιρότητα.

  Πρόκειται όντως για ένα ασύγκριτο οδηγό πολιτειολογίας, που συναιρεί σε μια θαυμαστή σύζευξη, την αρχαιοελληνική σχετική παράδοση των μεγάλων στοχαστών, ιδιαίτερα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, και τη Χριστιανική όραση, όπως τη βιώνει στις πιο λαμπρές στιγμές του ο βυζαντινός κλασικισμός, που τον ενσαρκώνει εδώ η μορφή του ιερού Φωτίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για ένα έργο που αστράφτει στο φως της πνευματικής βιωτής, που μας έρχεται, όπως όλα τα μεγάλα κλασσικά έργα, από το βάθος του χρόνου, απαστράπτον «αρυτίδωτο».

   Κώστας Ε. Γάλλος

Φωτίου, Πατριάρχη Κων/πόλεως, Ο Ηγεμών,

Μετάφραση-σχόλια· Ιωάννης Πλεξίδας

Προεισαγωγή· Μάριος Πλωρίτης

Πρόλογος· Χρήστος Γιανναράς,

Εκδ. Αρμός, Αθήνα 2007, σ. 113

«ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ» 27 ΜΑΪΟΥ 2010

ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΑΠ. ΒΑΔΡΑΧΑΝΗΣ
ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ