Γεωργίας Μπάκα

Φιλολόγου

Ὁ ἄνθρωπος ἀναζητεῖ τὴν ἀλήθεια περὶ τοῦ κόσμου ἀπὸ πολλοὺς δρόμους. Ἕνας δρόμος βασικὸς καὶ παλαιὸς εἶναι ἡ θρησκεία. Ἄλλος εἶναι ἡ Ἐπιστήμη. Καὶ οἱ πράξεις τῶν ἀνθρώπων σχετικὰ μὲ τοὺς ἄλλους, δήλ. ἡ Ἠθικὴ εἶναι ἄλλος δρόμος. Καὶ ἄλλος ἡ Τέχνη ποὺ ἀπεικονίζει τὴν ἀλήθεια μὲ τὸ χαρακτηριστικό του ὡραίου.

Πολὺ νωρὶς ἐκφράστηκε τὸ ἀνθρώπινο γένος μὲ Τέχνη, ποὺ δὲν εἶναι περιττὴ ἢ πολυτέλεια τῆς ζωῆς ἂλλ΄ ἀνάγκη ψυχική. Οἱ πρωτόγονοι ζωγράφισαν καὶ μέσα στὶς σπηλιές. Καὶ τὸ θρησκευτικὸ συναίσθημα, ἡ χαρά, ὁ πόνος ἔγιναν τραγούδι σ΄ ὅλες τὶς φυλές.

Ἡ Τέχνη μεταμορφώνει τὸν κόσμο τῶν αἰσθήσεων γιὰ νὰ τὸν ἐναρμονίσει μὲ τὴ συνείδηση καὶ τὶς δυνάμεις τῆς ψυχῆς (νόηση, βούληση, συναίσθημα).

Ἡ παράσταση τῶν πάντων (φύσεως, κοινωνικῶν καταστάσεων, προσωπικῶν σχέσεων, συνειδήσεως μὲ ὀμορφιά, ἀκόμη καὶ τῶν λυπηρῶν καὶ ἄσχημων, εἶναι δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου ἐλεύθερη ποὺ δὲν ὑπακούει σὲ ἐξωτερικὰ ἀναγκαστικὰ αἴτια, αὐτὴ ἡ ἐλευθερία εἶναι καὶ ἡ οὐσία τῆς ἀρετῆς. 

Ὁ ποιητὴς θὰ καταγράψει καὶ τὶς ἀδυναμίες τῶν ἀτόμων καὶ τῆς κοινωνίας. Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι προάγει τὴν διαφθορὰ καὶ ἀνηθικότητα. Βέβαια ὅλα ἐξαρτῶνται ἀπὸ τὴν προσωπική του τοποθέτηση καὶ τὸν τρόπο τῆς καταγραφῆς. Τότε ἔχουμε καὶ τὴ διάκριση τοῦ γνήσιου καλλιτέχνου ἢ τοῦ διεστραμμένου φωτογράφου.

Τὰ μεγάλα ἔργα τῆς Τέχνης –ἔχουν καὶ ἠθικὸ περιεχόμενο. Βέβαια ὑπάρχουν ἔργα – ποὺ θεωροῦνται καλλιτεχνήματα – ταπεινῆς αἰσθητικῆς καὶ ἠθικῆς, ὅπως συμβαίνει σ΄ ὅλους τους τομεῖς τῆς ἀνθρώπινης δημιουργίας, διότι προβάλλονται οἱ ἀδυναμίες τῆς ψυχῆς. Αὐτὸ ὅμως δὲν πρέπει νὰ λαμβάνεται ὡς ἀφορμὴ γιὰ κατηγορία γενικῶς τῆς Τέχνης. 

Ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα εἶχε ἐπισημάνει ὁ Πλάτωνας ὅτι ἡ σημασία τῆς Τέχνης μέσα στὴν κοινωνία καὶ τὴν  παιδεία εἶναι μεγάλη καὶ γὶ΄ αὐτὸ ἤθελε νὰ ἐλέγχεται νομοθετικὰ τὸ ἠθικὸ περιεχόμενό της.

Τὸ κριτήριο ἑνὸς ἔργου Τέχνης, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν αἰσθητικὴ ἀπόλαυση, εἶναι καὶ ἡ ἠθικὴ ἀλήθεια ποὺ περιέχει.

Ὁ ποιητὴς (δημιουργὸς καλλιτέχνης) εἶναι σὰν τὸν φιλόσοφο ποὺ παρουσιάζει τὴν ἀλήθεια, εἶναι ὁ ὁδηγὸς τῶν πολλῶν, νὰ συλλάβουν τὸ ἀπόλυτο καλὸ (ὡραῖο). Γὶ΄ αὐτὸ λέγεται ὅτι ἂν ὁ ἄνθρωπος πιστεύει στὰ ὡραῖα πράγματα καὶ ὄχι στὸ ἴδιο τὸ ὡραῖο, στὸ ὁποῖο θὰ τὸν ὁδηγεῖ κάποιος, τότε ζεῖ στὸ ὄνειρο διότι ἡ ὀμορφιὰ αὐτοῦ του κόσμου μᾶς ὑπενθυμίζει τὴν ἀληθινὴ ὀμορφιά, ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ Θεῖον.

Ἡ τέχνη, τὸ χάρισμα τῆς δημιουργίας εἶναι δῶρο Θεοῦ. Ἡ ἔμπνευση τοῦ ποιητῆ ἔχει καταγωγὴ θεϊκή. Οἱ ἄνθρωποι πάντοτε τὸ ἀναγνώριζαν, ἡ Μοῦσα ἔδειχνε στὸν ποιητὴ ὅσα συμβαίνουν κοντὰ καὶ μακριά, στὴν εἰρήνη καὶ στὸν πόλεμο. Ἔτσι ὁ καλλιτέχνης, ἀντιλαμβάνεται ὅσα δὲν βλέπουν οἱ πολλοὶ καὶ τοὺς ἑρμηνεύει τὴν πραγματικότητα. 

Ἡ φαντασία – δύναμη τῆς ψυχῆς- τὸν βοηθάει νὰ μεταποιήσει τὴν πραγματικότητα προσθέτοντας ἢ ἀφαιρώντας στοιχεῖα.

Αὐτὴ ἡ ἐλεύθερη καὶ δημιουργικὴ ἐνέργεια τῆς φαντασίας λυτρώνει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν πίεση τῆς λογικῆς, ποὺ ἐπιδιώκει νὰ ἑρμηνεύσει τὸν κόσμο μόνον ὀρθολογιστικὰ μὲ τὴν ἐπιστήμη.

Ἡ ἐξισορρόπηση τοῦ ἀνθρώπου γίνεται καὶ μὲ τὴν Τέχνη, ὅπως συμβαίνει μὲ τὴ θρησκεία καὶ τὴν ἀναζήτηση τοῦ ὄντως ὄντος, πέρα ἀπὸ τὴ λογική.

Ἡ συγκίνηση ἀπὸ ἔργο Τέχνης εἶναι δραστηριοποίηση τῆς ψυχῆς δήλ. ταυτόχρονά του λογικοῦ, τῶν συναισθημάτων καὶ τῆς βούλησης. Ὅταν σὺν-κινηθεῖ ὁ ἄνθρωπος, δὲν μένει ἁπλὰ στὴν στιγμιαία ἀπόλαυση ἀπὸ τὴν ἱκανοποίηση τῆς ὁρμῆς γιὰ εὐτυχία καὶ ὁλοκλήρωση τῶν ἠθικῶν νόμων.

Ἡ κινητοποίηση τῶν ψυχικῶν του δυνάμεων δὲν τὸν ἀφήνει νὰ βυθισθεῖ πρόσκαιρα σὲ μία ἡδονὴ ἢ λύπη, ἀλλὰ τὸν φέρνει στὸ σημεῖο ν΄ ἀλλάξει στάση ζωῆς. Καὶ αὐτὸ συμβαίνει, ὅταν τὸ γνήσιο ἔργο Τέχνης μᾶς ὁδηγεῖ στὸ συμπάσχειν μὲ τὸν ἐν γένει ἄνθρωπο καὶ νιώσουμε τὴν ἑνότητά μας μὲ τὸν κόσμο, ποὺ μᾶς περιβάλλει, φυσικὸ καὶ κοινωνικό.

Αὐτὸ εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα ἀπὸ τὸ θάμβος γιὰ τὸ ὡραῖο, αἴτιο τῶν ἔργων Τέχνης, ὅπου γινόμαστε θεατὲς τοῦ κόσμου, τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ, τοῦ παρελθόντος καὶ τοῦ μέλλοντος, ὅπως τὸ ὁραματίζεται ὁ καλλιτέχνης σχεδὸν προφητικά.

Μέσα στὸ ἔργο Τέχνης ὁ ἄνθρωπος ἀναζητεῖ τὴν τάξη καὶ ἁρμονία τῆς ζωῆς, νοσταλγεῖ τὸν Θεό, τὴν ἀμεσότητα τῆς ὕπαρξής του, ὅπως καὶ μέσα στὴ θρησκεία δημιουργεῖ τὴ σχέση του μὲ τὸν Θεὸ καὶ τοὺς ἀνθρώπους.

«Ἂς μὴ ξεχνοῦμε ὅτι ἐδῶ στὴν Ἑλλάδα πρωτογνώρισε ὁ ἄνθρωπος τὸν ἑαυτό του καὶ ἡ πόλη τὴν ἐλευθερία της… κι΄ ἐθεσπίστη μεγάλη λαμπρὴ γιορτὴ καθαρμοῦ καὶ παιδείας, τὸ θέατρο» γράφει ἕνας λογοτέχνης.

Στὴν ἀρχαία τραγωδία οἱ Ἕλληνες ἀσχολήθηκαν μὲ ζητήματα μεγάλα, καθολικὰ καὶ διανθρώπινα. Οἱ τραγικοὶ ἥρωες μορφὲς δυνατές, ποὺ κάνουν ἀγώνα, γιὰ νὰ λύσουν φλέγοντα θέματα. Καὶ προηγουμένως ὁ Ὅμηρος, μέγας δάσκαλος ὅλων μὲ ρεαλισμὸ καὶ ἀληθοφάνεια καὶ μέσα ἀπὸ τὸν μύθο. Ἔτσι ἔχουμε διαπαιδαγώγηση τοῦ ἀνθρώπινου γένους μὲ πίστη, ἀρετή, αἰδῶ, νέμεση. 

Τὸ δόγμα ‘’ἡ τέχνη γιὰ τὴν τέχνη’’, δὲν εἶναι ἀποδεκτὸ ἀπὸ ὅλους (τους εἰδικοὺς καλλιτέχνες καὶ κριτικούς). Βέβαια, ἂν ὁ καλλιτέχνης δὲν τραβήξει τὸν δικό του δρόμο, δὲν μπορεῖ νὰ δώσει κάτι στὴν κοινωνία, ἂν δὲν ἀπομακρυνθεῖ π.χ. ἀπὸ τοὺς πολιτικούς, γιὰ νὰ ζυγίσει καὶ τὸ περιεχόμενο τοῦ ἔργου του καὶ τὴ μορφή του.

Ἡ Τέχνη ξεκομμένη ἀπὸ τὸ δίκαιο καταντᾶ διέγερση τῆς φαντασίας καὶ τῶν αἰσθήσεων καὶ αἰτία γιὰ διαφθορὰ τῶν ἠθῶν.

‘’Ὅταν ἡ Τέχνη εἶναι γιὰ τὴν Τέχνη μπορεῖ νὰ σημαίνει τὴ δουλειὰ ἑνὸς ἀνάπηρου ἀνθρώπου, ποὺ φτιάνει ἀδειανὰ κομψοτεχνήματα κλεισμένος μέσα σ΄ ἕνα ἀποστειρωμένο δωμάτιο, κατὰ τὸν Γ.Σεφέρη.

Τὰ καλὰ ἔργα τῆς Τέχνης δὲν εἶναι διόλου ξένα ἀπὸ τοὺς ἀγῶνες καὶ τοὺς πόθους τῆς ἐποχῆς τους.

Ὁ μεγάλος καλλιτέχνης δὲν εἶναι τῆς ἐποχῆς του, εἶναι αὐτὸς ὁ ἴδιος ἡ ἐποχή του.

Τὸ σύνολο τῶν ἐντυπώσεων, αἰσθήσεων, ἀντιδράσεων ποὺ εἶναι τὸ ὑλικό του ἔργου του, εἶναι συνάμα ἕνα κομμάτι τῆς ἀνθρωπότητας, ποὺ τὸν περιστοιχίζει μὲ τοὺς καημούς της, τοὺς πόνους της, τὸ μεγαλεῖο της, τοὺς ἐξευτελισμούς της.

Ὁ δεσμὸς τοῦ ποιητῆ μὲ τὴν ἐποχή του δὲν εἶναι ὁ διανοητικὸς ἢ καὶ ὁ αἰσθηματικὸς ἀκόμη δεσμὸς ποὺ συνδέει τοὺς ἀνθρώπους σὲ μία πολιτικὴ διαδήλωση, ἀλλὰ ἕνας ὀμφάλιος λῶρος, ὅπως τὸ ἔμβρυο μὲ τὴ μητέρα του, ἕνας δεσμὸς καθαρὰ βιολογικός.

…Ὁ ποιητὴς δὲν εἶναι ἕνας ἀνεύθυνος, ποὺ κατρακυλᾶ στὸ φύσημα τῆς ἔμπνευσης ἢ τῆς ἰδιοτροπίας του…

Ὁ γερὀς τεχνίτης εἶναι ἀπὸ τὰ πιὸ ὑπεύθυνα ὄντα, ποὺ γεννιοῦνται ἐπὶ τῆς γής. Σηκώνει τὴν εὐθύνη μίας πάλης, ζωῆς καὶ θανάτου. Ἀπὸ τὴν ἀνθρωπότητα ποῦ μαίνεται ἢ σωπαίνει τριγύρω του, τί θὰ διασώσει;

«Οἱ εὐθύνες ἀρχίζουν ἀπὸ τὰ ὄνειρα». Αὐτὸ ἰσχύει γιὰ τοὺς μεγάλους ὅλων τῶν ἐποχῶν, ὅπως οἱ τραγικοί, ὁ Σολωμός, ὁ Ντοστογιέφσκι, ὁ Σαίξπηρ, ποὺ παραμένουν διαχρονικά.