Φλώρινα 3 Νοεμβρίου 2009
κ. Διευθυντά,
Στὴν ἐπιστολή του τῆς 19 Αὐγ. 2009, ποὺ δημοσιεύθηκε στὰ ΝΕΙΑΤΑ (τ. Σεπτ.-Ὀκτ. 2009, σ. 168), ὁ π. Εἰρηναῖος ἀπὸ τὴ Νεάπολη Θεσ/νίκης λέει, ὅτι βρίσκει τὴ φράσι «Τὸν πάπα νὰ καταρᾶσθε», «τὴν φερομένη ὡς προτροπὴ τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ», ἀντίθετη τόσο μὲ τὴν Ἐπὶ τοῦ ὄρους ὁμιλία τοῦ Κυρίου («ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν, εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ἡμᾶς» Ματθ. ε΄ 44) ὅσο καὶ μὲ τὴν προτροπὴ τοῦ ἀποστόλου Παύλου «εὐλογεῖτε τοὺς διώκοντας ὑμᾶς, εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε» (῾Ρωμ. ιβ΄14).
Ὄχι ὅμως μόνο ὁ Κύριος (σὲ ἄλλο σημεῖο τοῦ Εὐαγγελίου) λέει «Πορεύεσθε ἀπ᾽ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι…» (Ματθ. 25,41), ἀλλὰ καὶ ὁ ἀπόστολος Παῦλος (σὲ ἄλλες ἐπιστολές του) «παραδίδει τῷ σατανᾷ» κάποιους, προκειμένου νὰ τοὺς συνετίσῃ (βλ. Α΄ Κορ. 5,5. Α΄ Τιμ. 1,20). Εἶνε ἄλλωστε γνωστὰ τὰ ἀναθέματα καὶ οἱ ἀφορισμοὶ τοπικῶν καὶ οἰκουμενικῶν Συνόδων γιὰ αἱρετικούς, καὶ δὲν μποροῦμε βέβαια νὰ ποῦμε ὅτι αὐτὰ βρίσκονται σὲ διαφωνία μὲ τὴν ἁγία Γραφή.
Κατ᾽ ἀρχὴν λοιπὸν ἡ ἀμφισβητουμένη φράσι τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ δὲν εἶνε οὔτε ἀντιβιβλικὴ οὔτε ἀντισυνοδική· ἐναρμονίζεται μὲ τὴν ὀρθόδοξο συνείδησι καὶ μπορεῖ νὰ βρῇ θέσι μέσα στὸ θεόπνευστο-ἀποκαλυπτικὸ καὶ στὸ ἱστορικὸ-ἐκκλησιαστικὸ πλαίσιο. Δὲν μπορεῖ νὰ κριθῇ ἀπορριπτέα καθ᾽ ἑαυτήν, γιὰ μόνο τὸ περιεχόμενό της, ποὺ κακῶς χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὸν π. Εἰρηναῖο «προβληματικό». Τοὐλάχιστον ἐγὼ δὲν ἔχω ἀκούσει ἄλλον ἕως τώρα νὰ τὸ χαρακτηρίσῃ ἔτσι.
Τὸ ἄλλο ζήτημα ποὺ θίγει ὁ π. Εἰρηναῖος εἶνε ἡ αὐθεντικότητα τῆς φράσεως αὐτῆς, κατὰ πόσον δηλαδὴ ἀνήκει στὸν ἅγιο Κοσμᾶ καὶ ἐλέχθη ἀπὸ τὸν ἴδιο, ἢ μήπως ἐτέθη στὸ στόμα του ἀπὸ κάποιον ἄλλο μεταγενεστέρως.
Τὸ ἂν ἡ προτροπὴ αὐτὴ ἀναφέρθηκε ἀπὸ κάποιον γιὰ πρώτη φορὰ 30 ἢ 40 χρόνια μετὰ τὸν μαρτυρικὸ θάνατο τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ, ὅπως γράφει, δὲν βρίσκω νὰ κλονίζῃ ὁπωσδήποτε τὴν αὐθεντικότητά της. Τὸ πότε κάποια ἐνθύμησι ἢ κάποιο στοιχεῖο ἢ τεκμήριο θὰ ἀναφερθῇ, θὰ γνωσθῇ καὶ θὰ δημοσιευθῇ, ἔχει νὰ κάνῃ μὲ ποικίλες συνθῆκες καὶ δυνατότητες ποὺ μπορεῖ νὰ μὴν εἶνε ἐξ ἀρχῆς διαθέσιμες. Δὲν ὑπάρχουν ἆραγε πληροφορίες γιὰ ἱστορικὰ πρόσωπα καὶ γεγονότα ποὺ ἐγνώσθησαν μετὰ παρέλευσιν ἐτῶν; Πρέπει γι᾽ αὐτὴν καὶ μόνο τὴν καθυστέρησι νὰ ἀμφισβητηθοῦν; Τόσα ἔρχονται σήμερα στὸ φῶς π.χ. γιὰ ὅσα ἐκάλυπτε κάποτε τὸ σιδηροῦν παραπέτασμα· πρέπει αὐτὰ νὰ θεωρηθοῦν ἀναξιόπιστα;
Μὲ τὴν παραπομπὴ ὅμως τοῦ ζητήματος στὸν κ. Μενοῦνο καὶ μὲ τὴν ἀπάντησί του, ποὺ δημοσιεύεται στὴν ἴδια σελίδα τοῦ περιοδικοῦ σας, ἀφήνεται ὑπόνοια προσθήκης ἀπὸ ξένο χέρι στὰ λόγια τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ. Κατονομάζεται δὲ ὡς πιθανὸς δράστης μόνο ὁ «Καντιώτης». «Ὑποψιάζομαι», λέει ὁ κ. Μενοῦνος, «(δὲν τὸ γράφω δηλαδὴ μὲ ἀπόλυτη βεβαιότητα) ὅτι ὁ Πάπας προσετέθη ἐκ τῶν ὑστέρων. Ἀπὸ ποιόν; ἀπὸ τὸν Καντιώτη ἢ ἀπὸ ἄλλο γραφέα; Δὲν γνωρίζω». Ἔτσι, μολονότι δὲν λέγεται αὐτὸ μετὰ ἀπολύτου βεβαιότητος καὶ δηλώνεται ἄγνοια, μολονότι ἐπίσης στὴν ἴδια σελίδα δημοσιεύεται καὶ φωτογραφία τοῦ γέροντος ἐπισκόπου μὲ εὐμενῆ λεζάντα, ῥίπτεται ὡστόσο ὑπαινιγμὸς γι᾽ αὐτόν. Καὶ ὁ ὑπαινιγμὸς εἶνε σήμερα φαρμακερὸς θὰ ἔλεγα, τόσο λόγῳ τῆς ἀδυναμίας τοῦ π. Αὐγουστίνου ν᾽ ἀπαντήσῃ τώρα ὁ ἴδιος στὴν ἡλικία ποὺ βρίσκεται καὶ μὲ τὶς δυνάμεις ποὺ τοῦ ἀπέμειναν, ὅσο καὶ τῆς… δυναμικῆς τῶν ζητημάτων τῶν διμερῶν συναντήσεων (βλ. Κύπρος 16-23 Ὀκτωβρίου 2009).
Μὲ ἄλλα λόγια τίθεται ὠμὸ ἐρώτημα. Πλαστογράφησε λοιπὸν τὸν ἅγιο Κοσμᾶ ὁ π. Αὐγουστῖνος στὸ σημεῖο αὐτό; Προσωπικῶς τὸ βρίσκω βαρύ.
Ὅσοι τὸν γνώρισαν ξέρουν, ὅτι ὁ Αὐγουστῖνος Καντιώτης ὑπῆρξε μαχητὴς ἀλλὰ τίμιος. Τοῦ τὸ ἀναγνωρίζουν καὶ ἐχθροί του. Ὑπῆρξε ἀσφαλῶς καὶ ἀντιπαπικός (ὅπως ὅλοι ἄλλωστε οἱ τίμιοι διδάσκαλοι τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας)· ἀλλὰ γι᾽ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸν λόγο δὲν μποροῦσε ποτέ, ἐπάνω στὸν ἀγῶνα του, νὰ μετέλθῃ παπικὲς μεθόδους. Οἱ παπικοὶ φημίζονται γιὰ τὴν παραγωγὴ - χάλκευσι ὄχι ἁπλῶς συντόμων φράσεων καὶ μικρῶν ἀποσπασμάτων ἀλλὰ βιβλίων ὁλοκλήρων πεποιημένων στὸ ἐργαστήριο τῆς σκοπιμότητος, ὅπως εἶνε π.χ. οἱ γνωστὲς Ψευδοϊσιδώρειες διατάξεις, κατὰ τὸ ἰησουϊτικὸ δόγμα «ὁ σκοπὸς ἁγιάζει τὰ μέσα». Ὁ π. Αὐγουστῖνος στὸν ἀντιπαπικὸ ἀγῶνα του δὲν εἶχε ἀνάγκη ἀπὸ σαθρὰ στηρίγματα καὶ δὲν μετῆλθε τέτοιες μεθόδους.
Ὁ ἴδιος ὁ κ. Μενοῦνος στὴν σχετικὴ μελέτη του γράφει, ὅτι οἱ ἐρευνηταὶ τῶν διδαχῶν τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ ὁ Καντιώτης, «περιορίστηκαν στὴν ἀντιγραφή τους ἀπὸ χειρόγραφα ἢ ἀπὸ“παλαιοτέρας ἐκδόσεις”ὅπως ρητὰ σημειώνει γιὰ τὴ δική του ἔκδοση ὁ Καντιώτης» (Ἰωάννου Β. Μενούνου, Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ Διδαχές. Φιλολογικὴ μελέτη - Κείμενα, ἐκδ. «Τῆνος», Ἀθήνα[1979], σ. 33). Στὸ ἴδιο ἔργο του (σ. 37) ὁ κ. Μενοῦνος παρατηρεῖ μὲν γιὰ τὸν Καντιώτη, ὅτι ἐσφαλμένα ἀναφέρει γιὰ τὸ χειρόγραφο μιᾶς διδαχῆς ὅτι ἀνήκει στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, ἀλλὰ τὸ σφάλμα δὲν εἶνε δικό του· εἶνε τοῦ καθηγη τοῦ Κ. Δ. Δυοβουνιώτου, τὸν ὁποῖο ἀκολουθεῖ. Καὶ στὶς σσ. 52-53 ὁ κ. Μενοῦνος παραθέτει σημείωσι τοῦ π. Αὐγουστίνου, στὴν ὁποία αὐτὸς λέει ὅτι «αἱ διδαχαὶ τοῦ Ἁγίου δημοσιεύονται ὅπως ἔχουν εἰς τὰς παλαιοτέρας ἐκδόσεις».
Ἀπὸ ὅλες τὶς ἀναφορές του στὸν Καντιώτη ὁ κ. Μενοῦνος, ποὺ ἐπὶ δεκαετία ἐρεύνησε ἐξονυχιστικὰ τὰ κατὰ τὸν ἅγιο Κοσμᾶ, φαίνεται ν᾽ ἀναγνωρίζῃ ὅτι ὁ π. Αὐγουστῖνος σεβάστηκε τὸ περιεχόμενο τῶν διδαχῶν τοῦ ἁγίου ὅπως τὸ βρῆκε καὶ τὸ ἀναδημοσίευσε χωρὶς προσθαφαιρέσεις. Σὰν ποιμένας ἄλλωστε δὲν εἶχε στόχο νὰ κάνῃ κριτικὴ ἀποκατάστασι κειμένου, ἀλλὰ τύπωσε τὸν βίο καὶ τὰ λόγια τοῦ ἁγίου γιὰ νὰ ὠφεληθῇ ὁ ἁπλὸς λαός. Εἶχε ἑπομένως ἀγαθὸ σκοπό· γιατί νὰ μετήρχετο ὕποπτα μέσα;
Ὁ κ. Μενοῦνος ἐντοπίζει τὴν ὑποψία του εἰδικὰ στὸ ἀπόσπασμα τῆς ἐκδόσεως τοῦ π. Αὐγουστίνου ποὺ περιέχει τὰἑξῆς. «Ὁ ἀντίχριστος εἶνε· ὁ ἕνας εἶνε ὁ Πάπας καὶ ὁ ἕτερος εἶνε αὐτὸς ὁποὺ εἶνε εἰς τὸ κεφάλι μας» (ἐπισκόπου Αὐγουστίνου Ν. Καντιώτου μητροπολίτου Φλωρίνης, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός. Συναξάριον - Διδαχαί - Προφητεῖαι - Ἀκολουθία, ἐκδ. «Σταυρός», Ἀθῆναι 2005 26, σσ. 286-287). Ἡ συντακτικὴ παρατήρησι τοῦ κ. Μενούνου ὅτι, ἐνῷ περιμένουμε ν᾽ ἀκούσουμε τὸ ὄνομα ἑνὸς ἀντιχρίστου, ξαφνικὰ ἐμφανίζονται δύο, νομίζω ὅτι δὲν ἄγει ὑποχρεωτικὰ στὴν ὑποψία ὅτι ὁ πάπας προσετέθη ἐκ τῶν ὑστέρων. Γνωρίζουμε, ὅτι στὸν προφορικὸ καὶ μάλιστα τὸν φορτισμένο λόγο συμβαίνουν συχνὰ συντακτικὲς ἀπειθαρχίες. Ὅσο γιὰ τὸν ἀριθμό, ὄχι δύο ἀντίχριστοι ποὺ ἀναφέρει ἐδῶ ὁ ἅγιος, ἀλλὰ κατὰ τὴν Γραφὴ «ἀντίχριστοι πολλοὶ γεγόνασιν» (Α΄ Ἰω. 2,18).
Ὅτι δὲν δικαιολογεῖται νὰ ὑποψιασθοῦμε προσθήκη ἐκ τῶν ὑστέρων, καὶ μάλιστα ἀπὸ τὸ χέρι τοῦ Καντιώτη, φαίνεται πειστικὰ καὶ ἐκ τοῦ ὅτι τὸ ἀνωτέρω ἐπίμαχο ἀπόσπασμα ἀνήκει στὴν Η΄ (κατὰ τὴν ἔκδοσι τοῦ π. Αὐγουστίνου) Διδαχὴ τοῦ ἁγίου, τῆς ὁποίας κατὰ ἀγαθὴ πρόβλεψι παρατίθεται καὶ φωτοτυπία τῆς πρώτης σελίδος τοῦ χειρογράφου της «εὑρισκομένου ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης» (βλ. σ. 276). Ἐκεῖ λοιπὸν βρῆκε τὴν Διδαχὴ μὲ τὸ ἐπίμαχο χωρίο ὁ π. Αὐγουστῖνος καὶ τὴν περιέλαβε στὸ βιβλίο του χωρὶς νὰ τὴν πειράξῃ. Συχωρέστε με, ἀλλὰ βρίσκω σοβαρὸ νὰ ἀφήνεται εἰς βάρος του ὑποψία.
Αὐτὰ ὡς πρὸς τὰ κείμενα τῶν Διδαχῶν τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ. Ἡ ἀφετηρία ὅμως τοῦ προβληματισμοῦ τοῦ π. Εἰρηναίου, ποὺ εἶνε ἡ προτροπὴ τοῦ ἁγίου «Τὸν Πάπαν νὰ καταρᾶσθε», βρίσκεται στὶς Προφητεῖες του, ἕνα ξεχωριστὸ μέρος τοῦ βιβλίου τοῦ π. Αὐγουστίνου (σ. 348/90), τὸ ὁποῖο ἔχει ἐπιμεληθῆ ὁ γνωστὸς γιὰ τὴν ὀξυδέρκειά του θεολόγος καὶ φιλόλογος κ. Νικόλαος Σωτηρόπουλος. Ὁ κ. Μενοῦνος στὴ Μελέτη του δὲν συμπεριέλαβε τὶς προφητεῖες τοῦ ἁγίου. Καὶ νομίζω, ὅτι ἡ ἀπουσία ἢ «προβληματικὴ» παρουσία τῆς προτροπῆς αὐτῆς στὶς Διδαχὲς δὲν ἀποκλείει τὸ νὰ σῴζεται αὐτὴ στὶς Προφητεῖες του. Ἔχει δικές της ἰδιαιτερότητες ἡ διδαχὴ καὶ δικές της πάλι ἡ προφητεία, ὅπως διακρίνουμε καὶ στὴν ἁγία Γραφή, Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη. Ἀποκλείεται νὰ συμβαίνῃ καὶ στὸ θέμα αὐτὸ κάτι παραπλήσιο μὲ τὸ θέμα «πατρίδα-ἐθνικὴ ἀποκατάσταση», τὸ «ποθούμενο» κατὰ τὸν ἅγιό μας, ποὺ ἐπίσης ἀπουσιάζει μὲν ἀπὸ τὶς Διδαχὲς ἀλλὰ ὁ κ. Μενοῦνος δὲν ἀρνεῖται τὸ ἐνδεχόμενο «ὅτι ὁ Αἰτωλὸς ἐνθάρρυνε μὲ προφητεῖες τοὺς ὑπόδουλους Ἕλληνες καὶ ἔκανε λόγο γιὰ ἀπελευθέρωση» (σ. 86 τῆς Μελέτης του);
Ἔχω τὴν ἐλπίδα ὅτι εἰδικοὶ ἐπιστήμονες θὰ μποροῦσαν νὰ προσκομίσουν καὶ ἄλλα πιὸ πειστικὰ στοιχεῖα ἐπὶ τοῦ ζητήματος αὐτοῦ. Καὶ θὰ ἦταν εὐχῆς ἔργο, δοθείσης τώρα τῆς ἀφορμῆς, νὰ τὸ κάνουν. Μὲ τὸν κοινὸ νοῦ πάντως καὶ κρίνοντας ἀπὸ τὰ ἐξελισσόμενα στὶς ἡμέρες μας γεγονότα ἐπιτρέψτε μου νὰ πῶ, ὅτι βρίσκω τὴν προφητεία τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ ἀληθινὴ καὶ ἑπομένως γνησία.
Μὲ εὐχὲς ἐν Κυρίῳ
ἀρχιμ. Λαυρέντιος Μ. Γρατσίας
ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΑΠ. ΒΑΔΡΑΧΑΝΗΣ
ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ