Κάποιες φορές, φυλλομετρώντας παλιά αρχεία, τυχαίνει να συναντάς και να διαβάζεις κείμενα γραμμένα από εξέχουσες μορφές των Γραμμάτων μας, σε καίριες στιγμές της ιστορικής μας διαδρομής, τα οποία γίνονται αφορμή γιά συναισθήματα πίκρας και απογοήτευσης.

Μιά τέτοια εμπειρία είχα κρατώντας στα χέρια μου έναν τόμο του αξέχαστου και αναντικατάστατου περιοδικού “Ευθύνη”, που επί σαράντα χρόνια είχε πολύτιμη συμβολή στα ελληνικά γράμματα. 'Ηταν ο τόμος του 2015, στον οποίο βρήκα ως κύριο άρθρο, με τον τίτλο

“Υψηλό χρέος”,

ένα απόσπασμα από κείμενο του 'Αγγελου Τερζάκη, γραμμένο το 1975 και ενσωματωμένο στον 17ο τόμο δοκιμίων του (“Εποχή των ερωτημάτων”).

Γιατί όμως πίκρα και απογοήτευση; Πώς είναι δυνατόν να προκαλεί τέτοια συναισθήματα ένα εξαιρετικό, παλιό κείμενο; Ποιοί καταθλιπτικοί συνειρμοί προκαλούνται από τα μηνύματά του; Και πώς γίνεται να ... τρυπώνει ξαφνικά, μέσα στην σειρά των στοχασμών, εκείνη η αξεπέραστη σε αντίφαση και σε απαιδευσία έκφραση πολιτικού μας ηγέτη: “έκανα στροφή 360 μοιρών”, η οποία αρκετά σχολιάστηκε και λοιδορήθηκε;

Διαβάζοντας αυτό το κείμενο, ομολογώ ότι η συγκεκριμένη φράση πήρε μιά άλλη διάσταση. Μου φάνηκε ότι “η στροφή των 360 μοιρών” εκφράζει εύστοχα, τόσο όσα εννοούσε το 1975, ο 'Αγγελος Τερζάκης, όσο και όσα καθιστούσαν την αναδημοσίευση του κειμένου του επίκαιρη, το 2005. Μήπως, σκέφτηκα, κάθε φορά που ελπίδες και προσπάθειες γιά θετικά βήματα προόδου της πατρίδας μας διαψεύδονται και ακυρώνονται, βιώνουμε μιά εξουθενωτική περιδίνηση και διαπιστώνουμε ότι, με αυτήν την στροφή, βρισκόμαστε πάλι στο σημείο από όπου νομίζαμε ότι αλλάζουμε κατεύθυνση.

Μήπως και στις μέρες μας, με τα όσα συμβαίνουν και προκαλούν πίκρα, απογοήτευση, αλλά και ανησυχία, οι σκέψεις του Τερζάκη έχουν αποκτήσει ξανά μιά αδιαμφισβήτητη και συγκλονιστική επικαιρότητα. Αξίζει, νομίζω, να τις διαβάσουμε, να αναρωτηθούμε σχετικά, προχωρώντας, όμως, και στον αναγκαίο προβληματισμό, όπώς και σε μιά ειλικρινή αυτοκριτική γιά την ευθύνη που μας αναλογεί. Λέει:

Περνούμε τούτο τον καιρό ανάμεσα σε Συμπληγάδες. Δεν είναι μόνο το οικονομικό πρόβλημα της χώρας, δεν είναι η εθνική ανασύνταξη, τα διάφορα εσωτερικά μας. Είναι κι εκείνο που τα κάνει όλα αυτά υπερβολικά ευαίσθητα: το μουγκρητό του θηρίου του εξ Ανατολής. Πενήντα χρόνια τώρα λούφαζε. Είχαμε φτάσει να πιστεύουμε, όχι μόνο να μιλάμε, και γιά μιά ιδιότυπη κάπως “ελληνοτουρκική φιλία”, που δεν είχε δα υλοποιηθεί σε τίποτα. Αδιάφορο! Ούτε λόγος πιά, λέξη δεν ακουγόταν γιά προαιώνιο εχθρό” και άλλα ανάλογα σχολικοδημοσιογραφικά σαλπίσματα, που μας ανάθρεψαν ωστόσο. Οι ανθρώπινες ψυχές είναι εύπλαστες και ας μην το ξέρουν. 'Ενα σύνθημα είχανε ρίξει μιά στιγμή στον αέρα δύο αντικριστοί εθνικοί ηγέτες, ο Ελευθέριος Βενιζέλος κι ο Κεμάλ Αττατούρκ, και το δεχτήκαμε, κατάπιαμε τα δάκρυά μας, το ενστερνιστήκαμε, το αφομοιώσαμε, σάμπως να μην ήταν υπαγόρευση της ανάγκης, αλλά έκφραση πόθου αδιάγνωστου.

Και μεγάλες ιδέες είχανε ξεχαστεί, και Κόκκινες Μηλιές, και Μαρμαρωμένοι Βασιλειάδες. Ακόμα και το 1821 κόντευε να παροπλιστεί, να τοποθετηθεί κειμήλιο στο Ιστορικό Μουσείο. Ν' απομείνει σχεδόν ιστορικά ανερμήνευτο. Τόση ήταν η αβρότητά μας.

Και να! Το εξ Ανατολής θηρίο ξάφνου, ξυπνάει, ανασείεται. Και με μάτια κόκκινα, φλογισμένα από δίψα γιά αίμα. Γιατί;...[...] Το ευγενές σύμπλεγμα, ΗΠΑ – Τουρκία – Μεγάλη Βρετανία, σμιλευόταν, φαίνεται, στο καλλιτεχνικό εργαστήρι με κλειστά πορτοπαράθυρα, από καιρό. Τώρα λάβαμε την ευγενική πρόσκληση στ' αποκαλυπτήριά του.

... Ο ελληνικός λαός, διδαγμένος πιά με το παραπάνω από τους παλαιούς προστάτες του, δεν απορεί βέβαια, δεν επικαλείται πιά τη μνήμη, ηθικές οφειλές, πολέμους όπου αυτός θυσιαζόταν ενώ το αντικρινό θρασύ χαμίνι κορόιδευε καταπρόσωπο τους σημερινούς του συμπαραστάστες. Ο ελληνικός λαός ξέρει ότι στο υψηλό, στο ύψιστο επίπεδο, η λέξη μνήμη δεν έχει θέση, γιατί η έννοια αυτή είναι συνάρτηση της έννοιας ηθική συνείδηση. Κι ότι μεγάλος λέγεται στον κόσμο τούτο όποιος περιφρονεί την ηθική συνείδηση κι άλλες ανάλογες αδυναμίες. Ο ελληνικός λαός, ξεσκολισμένος πιά, παράχωσε βαθιά τις παλιές του συναισθηματικές κλίσεις.

'Ομως, αυτό δεν φτάνει. Πρέπει να μάθει ότι στην ώρα της παμπροδοσίας, ένα μονάχα όπλο μπορεί να διαθέσει, την αράγιστη ενότητά του, μιά σύμπνοια ακαταγώνιστη. Γιά τ' άλλα, τα πρακτικά, ας φροντίσουν αυτοί πόυ τον κυβερνάνε.

* * *

Πόσα φανερά και αδιαμφισβήτητα μνημεία εκπέμπουν αυτές οι γραμμές! Αλλά και πόσα άλλα, υπαινικτικά και κωδικοποιημένα στους παλμούς της ελληνικής καρδιάς. Πόσο εκκωφαντικά φωνάζουν όλα πως από την Ιστορία δεν αντλούμε γνώσεις μόνο γιά γεγονότα, αλλά γιά ευθύνες.

Ο 'Αγγελος Τερζάκης, μέσα στους πνευματικούς θησαυρούς που μας κληροδότησε, κατέγραψε – πριν από 43 χρόνια – και μας στέλνει το καίριο μήνυμά του σχετικά με την διαχρονική μας ευθύνη. Να κρατήσουμε σφιχτά “το μόνο όπλο” που είναι ακατάβλητο σε όλες τις μάχες γιά την εθνική μας επιβίωση: “Την αράγιστη ενότητα και μιά ακαταγώνιστη σύμπνοια”.

ΜΕΡΟΠΗ Ν. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Ομότιμη Καθηγήτρια

του Πανεπιστημίου Αθηνών

(Περιοδικό “ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ”)