Δούλοι και κύριοι. Ένα οξύ κοινωνικό πρόβλημα την εποχή που γράφτηκε η Καινή Διαθήκη. Οξύ, υπαρκτό και άλυτο με τα δεδομένα της εποχής εκείνης. Ας δούμε πως αντιμετωπίστηκε, το μεγάλο αυτό ζήτημα, από τον απόστολο Παύλο. Θα μελετήσουμε και θα ερμηνεύσουμε το κείμενο Εφεσ. 6,5-13, λαμβάνοντας υπ’ όψη την 22α ομιλία του αγίου Χρυσοστόμου από το ερμηνευτικό του υπόμνημα στην προς Εφεσίους.

  «Οι δούλοι, υπακούετε τοις κυρίοις». Αφού εξέτασε στο προηγούμενο μέρος της επιστολής τις σχέσεις ανδρός και γυναικός μέσα στο γάμο και τις σχέσεις γονέων και παιδιών, έρχεται τώρα ο Παύλος να ρυθμίσει τις σχέσεις κυρίων και δούλων. Φυσικά απευθύνεται σε χριστιανούς και τους συμβουλεύει ανάλογα με την χριστιανική τους ιδιότητα. Για τους ειδωλολάτρες δεν είναι αρμόδιος ούτε και υπεύθυνος.

  «Υπακούετε τοις κυρίοις». Εκ πρώτης όψεως, και μη γνωρίζοντας τι θα συμβουλεύσει πιο κάτω για τη στάση των κυρίων, εκπλησσόμαστε και σκανδαλιζόμαστε. Πρέπει να λάβουμε όμως υπ’ όψη μας ότι την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν τόσο εργοδότες και εργάτες όσο δούλοι και κύριοι. Αυτά ήταν τα κοινωνικά δεδομένα και ήταν δύσκολο να αναστραφούν. Όπως σήμερα, με την απόλυτη επικράτηση των μεγάλων εταιρειών και την κατάργηση της μεσαίας τάξεως, οι εργαζόμενοι έχουν να διαλέξουν ή να πεθάνουν από την πείνα ή να συμβιβασθούν σε πολύ χαμηλούς και απαράδεκτους μισθούς. Δυστυχώς γυρίζουμε σε καθεστώς μεσαιωνικής φεουδαρχίας και οι κυβερνήσεις, επειδή είναι αιχμάλωτες του μεγάλου κεφαλαίου, δεν κάνουν τίποτα για διορθωθεί η κατάσταση.

  Έτσι και ο Παύλος γνωρίζει τα κοινωνικά δεδομένα της εποχής του. Και να μπορούσε ν’ απελευθερώσει τους δούλους, ήταν δύσκολο να ορθοποδήσουν μόνοι τους στην τότε κοινωνία. Γι’ αυτό προσπαθεί μέσω της διδασκαλίας να ελαττώσει τις τριβές και τις συγκρούσεις μεταξύ δούλων και κυρίων, συμβουλεύοντας τα δέοντα και στους δύο και προσπαθώντας να επικρατήσει η χριστιανική αγάπη και αδελφοσύνη η οποία θα εξομαλύνει τις κοινωνικές ανισότητες και προστριβές.

  Εκτός τούτου, ο Παύλος έχει κατά νου την χριστιανική μεταφυσική προοπτική, όταν συμβουλεύει κατ’ αυτό τον τρόπο. Δεν χολοσκά για αξιώματα και τίτλους ευγενείας ούτε για την πρόσκαιρη άνεση και τρυφή που προσφέρουν αυτά. Όπως δεν χολοσκά ένας ηθοποιός, αν παίξει τον ρόλο του βασιλιά ή του υπηρέτη. Δεν είναι αυτό που τον καταξιώνει, αλλά πως θα παίξει το ρόλο του. Λοιπόν σκηνή και θέατρο είναι αυτή η ζωή. Κι αυτό το ξέρει καλά ο απόστολος Παύλος και οι πατέρες που τον ερμηνεύουν. Γι’ αυτό συμβουλεύουν τα δέοντα στους «ηθοποιούς» που έχουν τους ρόλους κυρίων και δούλων.

  «Τοις κυρίοις κατά σάρκα». Είναι κύριοι σας κατά τον κόσμο· κατά την νοοτροπία που υπάρχει στην κοινωνία αυτή τη στιγμή. Όχι ότι στη κρίση του Θεού και στην ουράνια πραγματικότητα ισχύουν οι καταστάσεις αυτές. Αλλά ο Παύλος για να συνεννοηθεί με τους ανθρώπους ακολουθεί τη σκέψη τους. Όπως ο ηθοποιός ακολουθεί τη σκέψη του σκηνοθέτη. «Κατά σάρκα»· δηλαδή αφορά μόνο το σώμα και όχι την ψυχή και είναι πρόσκαιρος. Η δουλεία κατά τους πατέρες της Εκκλησίας που ερμηνεύουν την περικοπή είναι μόνο κατ’ όνομα, κατά το φαινόμενο, κατά το όνειρο. Όνειρο είναι η ζωή. «Πάντα ονείρων απατηλότερα και σκιάς ασθενέστερα. Και ταύτα πάντα θάνατος διαδέχεται». Ας μη μας ενοχλούν, λοιπόν, τόσο οι ονειρικές καταστάσεις.

  «Μετά φόβου και τρόμου». Εδώ είναι που κατασκανδαλίζονται οι κύριοι, κύριοι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Οι άγιοι όμως όχι· γιατί ξέρουν ότι όσο πιο άγιος είσαι τόσο πιο λίγα δικαιώματα έχεις. Ξέρουν ότι ο Χριστός «εν μορφή Θεού υπάρχων… εαυτόν εκένωσεν μορφήν δούλου λαβών…εταπείνωσεν εαυτόν γενόμενος υπήκουος μέχρι θανάτου, θανάτου δε σταυρού» (Φιλιπ.2,6-8). Αν ο Χριστός από Θεός έγινε δούλος και ταπείνωσε αφάνταστα τον εαυτό του και έγινε υπάκουος μέχρι θανάτου και μάλιστα θανάτου σταυρικού, δηλαδή όχι μόνο επώδυνου αλλά και ατιμωτικού, έχει κάθε δικαίωμα και σε μας να συμβουλεύει τα ίδια, γνωρίζοντας ότι έτσι θα γίνουμε -πραγματικά, ουσιαστικά και αιώνια- κύριοι, ελεύθεροι και ευτυχισμένοι.

  Ας θυμηθούμε και τι έλεγε στους αποστόλους που διψούσαν για αξιώματα· «οίδατε ότι οι άρχοντες των εθνών κατακυριεύουσιν αυτών και οι μεγάλοι κατεξουσιάζουσιν αυτών. Ουχ ούτως έσται εν υμίν, αλλ’ ος εάν θέλη εν υμίν μέγας γενέσθαι, έσται υμών διάκονος, και ος εάν θέλη εν υμίν είναι πρώτος, έσται υμών δούλος ώσπερ ο υιός του ανθρώπου ουκ ήλθε διακονηθήναι, αλλά διακονήσαι και δούναι την ψυχήν αυτού λύτρον αντί πολλών» (Ματθ.20,25-28). Ο μέγας, λοιπόν, και ο πρώτος είναι ο διάκονος και ο δούλος, άσχετα αν αυτό είναι σκάνδαλο και μωρία για την ανθρώπινη σκέψη.

  Ας θυμηθούμε κι αυτό που συνιστά στους ελεύθερους ο Παύλος· «υποτασσόμενοι αλλήλοις εν φόβω Χριστού» (Εφεσ. 5,21) ή αυτό που συνιστά στην γυναίκα να υποτάσσεται στον άνδρα «ως τω Κυρίω» ή να «φοβήται τον άνδρα» (Εφεσ. 5,22·33), ενώ ο άνδρας πρέπει ν’ αγαπά τη γυναίκα όπως αγάπησε ο Χριστός την Εκκλησία. Τότε θα καταλάβουμε ότι ο Παύλος δεν παρουσιάζει τη διδασκαλία του για ν’ αποτελέσει ένα «όπιο του λαού», όπως ισχυρίσθηκαν ο Φόυερμπαχ (1804-1872) και ο Μάρξ (1818-1883), αλλά για να παρουσιάσει την πλήρη ακολουθία και μίμηση του Χριστού, η οποία μας καθιστά υιούς Θεού.

  «Εν απλότητι της καρδίας υμών». Λέγει η παροιμία· «χέρι που δεν μπορείς να δαγκώσεις φίλα το». Όχι έτσι. Όχι, επειδή δεν έχουμε δύναμη, υποκριτικά να υποτασσόμαστε. Αλλά η εξωτερική μας συμπεριφορά να είναι απότοκος και απαύγασμα της εσωτερικής μας ψυχικής καταστάσεως και διαθέσεως. Να θέλουμε να συμπεριφερθούμε έτσι. Βέβαια, για όσους δεν ανεβήκαμε ψηλά στην αγιότητα, σπάνια μπορούμε να το πετύχουμε αυτό. Αν όμως αγωνισθήκαμε πραγματικά και δεν μπορέσαμε, τότε, δεν είναι υποκριτικό να συμπεριφερόμαστε σωστά εξωτερικά χωρίς να έχουμε την ανάλογη διάθεση.

  «Ως τω Χριστώ». Άλλο σκάνδαλο αυτό για την ανθρώπινη λογική. Να βλέπεις στο πρόσωπο του άλλου, ακόμη και του σκληρού δυνάστη ή απάνθρωπου εκμεταλλευτή τον Χριστό. Ας θυμηθούμε κι αυτό που λέγει ο Χριστός «εν φυλακή ήμην, και ήλθετε προς με» ή «εν φυλακή (ήμην) και ουκ επισκέψασθέ με» (Ματθ. 25,36·43). Ο Χριστός παρουσιάζεται ως κακούργος φυλακισμένος. Τι περίεργη, παράλογη και ακατανόητη θεοφάνεια!!! Κι όμως θεολογικά είναι πέρα για πέρα σωστή, διότι κάθε άνθρωπος, καλός ή κακός, είναι εικόνα Θεού· άσχετα αν φέρει ο κακός επάνω του τα στίγματα των πταισμάτων του, όπως ψάλλουμε στη νεκρώσιμη ακολουθία.

  «Μη κατ’ οφθαλμοδουλείαν ως ανθρωπάρεσκοι». Να μη είστε δούλοι των ματιών. Να μη υπολογίζετε μόνον το αν σας βλέπουν ή αν σας επιτηρούν. Όλοι οι υποκριτές και οι Φαρισαίοι, όπως και οι άνθρωποι χαμηλής πνευματικής καταστάσεως είναι οφθαλμόδουλοι και ανθρωπάρεσκοι. Θέλουν να τους αρέσουν οι άνθρωποι κι όχι ο Θεός.

  «Ως δούλοι του Χριστού, ποιούντες το θέλημα του Θεού εκ ψυχής, μετ’ ευνοίας δουλεύοντες ως τω Κυρίω και ουκ ανθρώποις». Μην είστε καλοί απέναντι στους Κυρίους σας από υπολογισμό και πονηριά αλλά σαν δούλοι Χριστού. Επειδή το απαιτεί ο Χριστός, ο οποίος πήρε μορφή δούλου για το χατίρι μας και υπέμεινε όλα τ’ άσχημα, αχάριστα και ασεβή φερσίματά μας. Το ίδιο συμβουλεύει κι όταν λέγει ο Χριστός ότι, αν φας ένα χαστούκι στο δεξί μάγουλο, γύρνα και το άλλο (Ματθ. 5,39). Το λέγει αυτό για να δείξεις ότι και το πρώτο το δέχθηκες όχι γιατί δεν μπορούσες να το αποφύγεις, αλλά γιατί το ήθελες. Από ψυχική ανωτερότητα και μεγαλοσύνη καρδιάς. Δεν ήθελες να νικήσεις τον συνάνθρωπό σου, αλλά να τον αγαπήσεις!!! Είναι δικό σου το κατόρθωμα και όχι της ανάγκης.

  Όταν τα κάνεις όλα αυτά, τότε, είσαι δούλος σαν τον Παύλο, ο οποίος έλεγε· «ου γαρ εαυτούς κηρύσσομεν, αλλά Χριστόν Ιησούν Κύριον, εαυτούς δε δούλους υμών δια Ιησού (Β΄ Κορ. 4,5). Να η στάση των αγίων. Ελεύθεροι όντες γίνονται δούλοι των ανθρώπων, όχι από καπρίτσιο ή βίτσιο ή μαζοχισμό αλλά για να τους κερδίσουν. Γι’ αυτούς δεν είναι κακό η δουλεία και η κακομεταχείρηση των ανθρώπων. Γι’ αυτούς υπάρχει μόνο ένας στόχος· πώς να κερδίσουν τον παράδεισο για τους εαυτούς τους και τους αδελφούς τους, ακόμη και για τους εχθρούς τους.

  «Ειδότες ότι ο εάν τις έκαστος ποιήση αγαθόν, τούτο κομιείται παρά του Κυρίου, είτε δούλος είτε ελεύθερος. Ότι αν κάνετε στους αδελφούς μου σ’ εμένα το κάνετε και για το χατίρι μου το κάνετε. Το ίδιο γίνεται και όταν κάνουμε κάτι κακό. «Σοι μόνω ήμαρτον και το πονηρόν ενώπιον σου εποίησα» λέγει ο Δαυίδ στον 50ο ψαλμό. Για ν’ αγαπήσουμε πολύ τους αδελφούς μας και να μη τους κάνουμε κανένα κακό πρέπει ν’ αγαπάμε πολύ το Θεό.

  «Και οι κύριοι τα αυτά ποιείτε προς αυτούς». Δηλαδή αυτά που συμβούλευσα στους «δούλους», αυτά ισχύουν και για σας τους «κυρίους». Τα ίδια και απαράλλαχτα. Με όλη σας την ψυχή και το ενδιαφέρον να τους προσέχετε. Να μη τους λείπει τίποτα. Μετά φόβου και τρόμου να φροντίζετε γι’ αυτούς, φοβούμενοι μήπως ο Κύριος σας, ο Θεός, σας κατηγορήσει για την αμέλεια σας.

  «Ανιέντες την απειλήν». Να αφήσετε τις φοβέρες και τις απάνθρωπες ψυχικές πιέσεις. Τις απειλές και τις φωνές. Μη γίνεσθε δυσάρεστοι και μισητοί. Όπως ζήτησα απ’ αυτούς να σας υπακούν σαν να υπακούν σε μένα, έτσι ζητώ και από σας να τους αγαπάτε και να τους τιμάτε σαν να βλέπετε στο πρόσωπό τους εμένα.

  «Ειδότες ότι και υμών αυτών ο Κύριος έστιν εν ουρανοίς και προσωποληψία ουκ έστι παρ’ αυτώ». Μη ξεχνάτε ότι και σεις έχετε Κύριο στους ουρανούς και θα δώσετε λόγο για την συμπεριφορά σας. Οι νόμοι των Ρωμαίων και των άλλων κρατών σας αφήνουν να τους μεταχειρίζεστε σαν να είναι άψυχα αντικείμενα και να έχετε δικαίωμα ζωής και θανάτου σαν να είναι ζώα. Σε μένα όμως δεν περνούν αυτά. Ούτε τα δέχομαι. Αν σας ζητώ ν’ αγαπάτε και τους εχθρούς σας, πολύ περισσότερο σας ζητώ ν’ αγαπάτε αυτούς που έχετε υπό την εξουσία σας και εξαρτώνται από σας.

  «Οι κύριοι το δίκαιον και την ισότητα τοις δούλοις παρέχεσθε, ειδότες ότι και υμείς έχετε Κύριον εν ουρανοίς». Αυτό θα πει ο Παύλος στην προς Κολασσαείς (4,1) επιστολή του αναπτύσσοντας το ίδιο θέμα. Ας προσέξουμε ότι η ισότητα και η δικαιοσύνη δεν είναι συνθήματα της γαλλικής επαναστάσεως αλλά της Καινής Διαθήκης.

  Την ολοκλήρωση της διδασκαλίας του Παύλου, για το θέμα των δούλων και πως πρέπει να τους συμπεριφέρονται οι χριστιανοί κύριοι τους, την βλέπουμε στην επιστολή του Παύλου προς τον Φιλήμονα.

  Ο Φιλήμων ήταν πλούσιος κάτοικος της πόλεως των Κολοσσών και είχε ευρύχωρη οικία όπου γινόταν οι συνάξεις των χριστιανών. Ένας δούλος του, ο Ονήσιμος, δραπέτευσε από την οικία του και κατευθύνθηκε προς τη Ρώμη, παίρνοντας μαζί του χρήματα και πράγματα του Φιλήμονα. Στη Ρώμη άκουσε το κήρυγμα του Παύλου και έγινε χριστιανός. Ο Ονήσιμος τότε θέλησε να επιστρέψει στον κύριό του και να του δώσει πίσω και τα κλοπιμαία. Ο Παύλος τότε γράφει την επιστολή αυτή και την στέλνει με τον Ονήσιμο. Η επιστολή είναι χαριτωμένη, γεμάτη λογοπαίγνια, τρυφερές και φιλικές εκφράσεις, πατρική στοργή. Ο Παύλος ζητά από τον Φιλήμονα να δεχθεί τον Ονήσιμο, που είναι παιδί πνευματικό και σπλάχνο του, και να τον δεχθεί όχι πλέον ως δούλο αλλά σαν αδελφό αγαπητό. Να τον δεχθεί σαν να δεχόταν τον ίδιο τον Παύλο. Και, αν τον έβλαψε σε τίποτα ή του χρωστά χρήματα ή πράγματα, αυτά να τα χρεώσει στον Παύλο και κείνος θα του τα επιστρέψει. Ο Παύλος κλείνει την επιστολή πιστεύοντας ότι ο Φιλήμων θα κάνει πολύ περισσότερα απ’ όσα του έγραψε.

  Στην επιστολή αυτή φαίνεται ξεκάθαρα που αποβλέπει ο Παύλος. Αποβλέπει στην κατάργηση της δουλείας μέσω της πνευματικής βελτιώσεως και αλλαγής των ανθρώπων. Οι κοινωνικές δομές αλλάζουν σταθερά και χωρίς οδυνηρά κοινωνικά τραύματα μόνο με την εσωτερική επανάσταση κατά του παλαιού και αμαρτωλού εαυτού μας.

  Λέγει ο άγιος Χρυσόστομος· «Από πού προήλθε η δουλεία;» και απαντά ο ίδιος· «από την πλεονεξία, την βαναυσότητα, την απληστία. Οι παλαιοί Νώε, Σήθ, Άβελ, Αδάμ δεν είχαν δούλους». Η αμαρτία γέννησε αυτή την απάνθρωπη κατάσταση. Ο πόλεμος, οι μάχες, η προσπάθεια να επιβληθούμε στους άλλους με τη βία και την υποδούλωση. Ο Κάιν είναι ο πρώτος διδάξας. Και δυστυχώς, μετά το θάνατο του Άβελ, μέσα στον καθένα μας κρύβεται και ένας Κάιν. Θέλουμε να διώξουμε τους δυνάστες για να γίνουμε μετά εμείς δυνάστες. Ενίοτε και χειρότεροι. Η τρομοκρατία που ακολούθησε την γαλλική επανάσταση το αποκαλύπτει ξεκάθαρα αυτό. Γι’ αυτό ο Παύλος προσπαθεί να καλλιεργήσει την αγιότητα και στους δούλους και στους κυρίους ώστε να επέλθει κοινωνική γαλήνη και δικαιοσύνη.

  Στη Γραφή παρουσιάζεται και ένα άλλο αμαρτωλό αίτιο της δουλείας· η αλαζονία και ο χλευασμός προς τους πατέρες. Ο Νώε προφήτευσε στο γιο του Χαμ ότι θα γίνει δούλος των αδελφών του, επειδή ειρωνεύθηκε και ξευτέλισε τον πατέρα του, όταν από απροσεξία μέθυσε. Ποιος ήταν ο Χαμ το καταλαβαίνουμε, αν σκεφθούμε ότι -την ώρα που χανόταν ο κόσμος στον κατακλυσμό- αυτός αδιάφορος για την καταστροφή συνουσιαζόταν με τη γυναίκα του. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ενώ μπήκαν οκτώ άτομα στην κιβωτό να βγουν εννέα. Ο Χαναάν ο υιός του ήταν ο ένατος (Γεν. 9,18-27). Πόσοι από τους σύγχρονους κήρυκες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προπαγανδιστές των συνθημάτων της ισότητας, αδελφοσύνης και ελευθερίας δεν μοιάζουν χαρακτηρολογικά με τον Χαμ; Κι ενώ αυτό συμβαίνει κατηγορούν τον χριστιανισμό σαν «όπιο του λαού»…